Frank Gersdorf en Ties Keyzer (Economie & Politiek/fd, 25 juli)
Krantentitel: ‘‘We kunnen een serieuze uitstroom van hoogopgeleiden verwachten’’
‘Excuses, dat was de Russische radio.’ Erik-Jan Zürcher zet zijn mobiele telefoon uit. ‘Ze wilden weten wat de zuiveringen betekenen voor de kracht van de Navo.’ Sinds de mislukte coup in Turkije heeft de Leidse hoogleraar weinig rust.
Erik-Jan Zürcher (Foto: HH)
Zürcher is een van de gezaghebbendste Turkije-deskundigen in Nederland. Op een boekenplank in zijn werkkamer in Oegstgeest prijkt zijn standaardwerk uit 1993, Turkey. A Modern History, ook in het Turks. Aan de muur hangt een kaart van het Ottomaanse Rijk uit 1867. De 63-jarige zoon van sinoloog Erik Zürcher bespreekt drie uur lang de mislukte staatsgreep en de gevolgen voor Turkije, Nederland en de rest van de wereld. Een van zijn conclusies is dat goed opgeleide Turken die zich bedreigd voelen, Turkije massaal zullen verlaten.
Erdogan schuift de staatsgreep in de schoenen van Fethullah Gülen, de invloedrijke islamitische prediker die lange tijd een medestrijder was van president Recep Tayyip Erdogan. Is dit terecht?
‘Dat betwijfel ik. Gülen was in het leger nooit zo sterk. De beweging richtte zich op infiltratie van het staatsapparaat via het onderwijs. De coupplegers moeten toch eerder in de seculiere, kemalistische (naar Mustafa Kemal Atatürk, red) hoek worden gezocht. Al zijn coalities mogelijk. Het leger heeft tijdens de showprocessen van 2008 tot 2013 enorme klappen gekregen. De AKP van Erdogan wilde de legerleiding voor eens en voor altijd onder politieke controle stellen. Topgeneraals werden in hun T-shirtje veroordeeld en onaantastbaar geachte pasja’s zaten als kleine mannetjes voor de rechter. Dit had een demoraliserend effect op het leger. Ik vond het vier of vijf jaar geleden al opvallend dat het leger dit allemaal accepteerde. Er stonden rekeningen open. Als Turkije-watchers hebben wij dat niet opgepikt. We dachten dat militair ingrijpen in het moderne Turkije niet meer zou lukken.’
‘Erdogan heeft een gedesillusioneerd beeld van het Westen’
‘De huidige zuiveringen in het onderwijs raken de Gülen-beweging in het hart. Maar ook andere groeperingen die in de afgelopen jaren in de visie van Erdogan onbetrouwbaar waren, zal hij nu uitschakelen. Seculiere, liberale, linkse groepen, de Koerdisch gezinde HDP, allemaal komen ze nu aan bod. Rekeningen worden vereffend en Erdogan gaat dit gebruiken om zijn macht te verstevigen.’
Is de felle reactie van Erdogan te verklaren uit de afwijzing door Europa?
‘Het is meer dan een EU-verhaal. Erdogan heeft een heel erg gedesillusioneerd beeld van het hele Westen. Zijn gedroomde concept sinds een jaar of tien is dat er een beperkt aantal wereldmachten is en dat Turkije er daar een van is, als natuurlijke leider van het Midden-Oosten en misschien wel de hele islamitische wereld. Turkije dacht dat de Arabische Lente de kans was om de wereld te laten zien wie de grote mogendheid in de regio is. Maar de werkelijkheid komt hier steeds verder vanaf te liggen. De president overschat de positie van Turkije heel erg, dat zie je steeds weer. Het Turkse buitenlandse beleid is een aaneenschakeling van mislukkingen. Het Westen had in Syrië volgens hem alles tegen Assad moeten richten, niet tegen de jihadisten. Toen Turkije een paar jaar geleden samen met Brazilië in de Veiligheidsraad probeerde Iran en het Westen bij elkaar te krijgen, smeet Washington de deur dicht en zei: “Daar gaan jullie niet over“. Dat was een dreun, een enorm gezichtsverlies. Toen Moebarak in Egypte was afgezet, omarmde Erdogan Morsi, hij dacht, nu komt ons soort mensen aan de macht. Maar de VS hebben de afzetting van Morsi door Sisi goedgekeurd, dat heeft Erdogan gevoeld als hypocrisie van het Westen. Erdogan heeft een sterk gevoel van afwijzing door het Westen. Als het erop aankomt, ziet Washington Turkije niet en kijkt alleen naar de eigen belangen. Uit deze afwijzing is wrok ontstaan en die richt zich op het Westen.’
‘Wat Turkije kan helpen, is realisme. Voor Turkije zijn uiteindelijk de politieke relatie met de VS en de economische relatie met Europa de twee hoekstenen. Turkije moet dit beseffen en omarmen, anders komen ze nergens. Maar Erdogan erkent nu in ieder geval dat hij niet altijd zijn zin kan krijgen en bakt zoete broodjes met zowel Rusland als Israël. Achter de schermen zijn er indirecte gesprekken met Egypte en Syrië om relaties te normaliseren. Je ziet dat Turkije het eerdere concept nu laat voor wat het is en probeert de scherven te lijmen.’
Enig praktisch en realistisch inzicht kan hem dus niet ontzegd worden!
De toenadering tot Israël en Rusland is er ook om de toeristen uit die landen terug te krijgen. Welke economische gevolgen heeft de coup?
‘De Turkse lira is al fors ingezakt. De groei komt grotendeels door investeringen in de infrastructuur en de bouw. De economie drijft niet op export en is kwetsbaar. Die zwakten waren er altijd, maar werden genegeerd zolang het goed gaat. Bij een politieke crisis is dat besef er wel en dat zie je dan onmiddellijk terug in de koers van de munt. Het tekort op de betalingsbalans wordt aangezuiverd door buitenlandse investeringen en toerisme. De investeringen zijn echter zo sterk teruggevallen dat de regering een amnestieregeling voor vermogens in het buitenland heeft aangekondigd, wat een wanhopige poging is. Een economische crisis ligt in het verschiet, maar het kan ook wel weer kantelen. Het geheugen van toeristen is vaak kort en investeerders geven vooral om stabiliteit, of dat nu van een autoritair leider komt maakt dan weinig uit. Turkije is niet voor niets weer met Rusland in gesprek, dat heeft een economisch motief.’
Waar is Erdogan op uit? Turkije verder omvormen tot een islamitische republiek en de sharia invoeren?
‘Erdogan streeft naar een groot, sterk en nationalistisch Turkije waar de conservatieve islamitische moraal de maatschappij regeert. Bijvoorbeeld op het gebied van man-vrouwverhoudingen of het gebruik van alcohol. Maar niet zoals in Iran of Saoedi-Arabië. Turkije moet een soort reusachtig economisch en politiek succesvol Staphorst worden.’
Erdogans wereldvisie is dus een terugdraaien van de klok naar het Ottomaanse rijk, dat echter onder geheel andere (19e eeuwse) maatschappelijke omstandigheden en dus voorwaarden dan nu het geval is, groot en machtig kon worden. Op dit moment heeft Erdogan waarschijnlijk – vooraf geïnformeerd door de inlichtingendienst over een aanstaande couppoging – gebruik gemaakt van die voorwetenschap – en daarmee zijn kans en ruimte gezien en genomen heeft om nu zijn maatregelen te nemen om al zijn tegenstanders monddood te maken. maar hij vergist zich, want in feite beantwoordt zijn machtsmodel op soortgelijke modellen die al in het Midden-Oosten spelen of aan de orde zijn. Het is dus een extra dimensies van diezelfde ééndimensionale wereld waar hierboven al naar verwezen werd. Het Midden-Oosten wordt op deze wijze bezien een pluriforme ééndimensionale wereld. Maar Erdogan zou zijn hand overspelen als hij meent dat hij het Saoedische koningshuis kan verslaan als leider van het Midden-Oosten of breder: de gehele islamitische wereld.
Met welke middelen probeert hij dat te bereiken? Met nieuwe verkiezingen?
‘Het referendum ligt voor de hand. De helft plus een is genoeg voor grondwetswijzigingen. Die wil hij voor de omvorming tot een presidentieel systeem, eventueel de herinvoering van de doodstraf en het opheffen van de onschendbaarheid van parlementariërs, waarmee hij de Koerdisch gezinde HDP kan uitschakelen zonder nieuwe verkiezingen. Turkije heeft de facto natuurlijk al een presidentieel systeem. Het kabinet is het ermee eens dat beslissingen door de president worden genomen. Maar hij wil niet afhankelijk zijn van die gunfactor.´
´Wel blijft de oppositie nodig om Turkije als democratie te kunnen blijven verkopen. Erdogan leunt op zijn winst bij de democratische verkiezingen. Het is de troefkaart van de AKP, die zegt: kijk, wij belichamen de democratie en zijn de stem van het volk. De andere partijen gaan door als krachteloze oppositie.’
Wat bezielt de Turkse bevolking om Erdogan, zoals het lijkt, bijna onvoorwaardelijk te steunen?
‘Erdogan wordt toch gezien als iemand die stabiliteit en welvaart heeft gebracht. Voor de meeste mensen zijn de late jaren negentig en de eerste jaren 2000 het referentiepunt, toen het land vastzat in een peilloze economische en financiële crisis. Vergelijk het met het Rusland van Poetin. Daar is de economische crisis veel dieper, maar ze herinneren zich de moeilijke jaren onder Jeltsin.´
´Daarbij weet Erdogan zijn aanhang steviger aan zich te binden door een vertoog over vermeende interne vijanden. Die treden op als marionetten van buitenlandse machten. Het Westen doet alles om Turkije, dat zo geweldig in opkomst is onder Erdogan, te verzwakken. Bij de demonstraties in Istanboel in 2013 was dit de stedelijke jeugd, vanaf juni vorig jaar waren het de Koerden en nu zijn het de Gülen-aanhangers. Dit is geen schizofrenie, eerder paranoia. Turken die zich tegen Erdogan keren, verzetten zich tegen het idee van een groot en sterk Turkije. Dan ben je een verrader, je dient buitenlandse belangen en schaadt het land.’
De tragiek van het huidige Turkije is dat Erdogans aanhang het kenmerk vertoont van een ééndimensionale bevolking – althans niet het grootstedelijke gedeelte – en dat is een fundamenteel andere wereld dat de tweedimensionale of seculiere wereld, omdat die twee elkaar als grote vijand beschouwen.[1] Dat
Het cultureel centrum Atatürk op het Taksimplein. Met banier van Mustafa Kemal Atatürk in 2013 (boven) en banieren van Recep Tayyip Erdogan (2016). (Foto: Bülent Selçuk/HH)
Zien de Erdogan-gezinde Turken in Nederland dit ook zo?
‘Twee derde van de Turkse Nederlanders voelt zich verbonden met Erdogan. Het is een heel zorgelijk aspect dat na vele decennia de Turkse gemeenschap zich nog altijd laat leiden door de Turkse politiek. Alle binnenlandse tegenstellingen daar worden een-op-een geïmporteerd. De Turken hier zien hun komaf niet als cultureel erfgoed, maar als bepalend voor hun identiteit en wereldvisie. De antiwesterse Erdogan en AKP zitten hier middenin de westerse maatschappij met antiwesterse denkbeelden en een agressief nationalistische wereldvisie. Die kloof verbreedt zich steeds verder, wat heel griezelig is.’
Met deze ‘psychologische inzichten’ wordt duidelijk dat de integratie van ‘dit soort religieuze’ migranten – anders dan klaarblijkelijk de geijkte culturele achtergrond – geen nieuwe wereldvisie kunnen ontwikkelen via de weg van de inburgering of integratie. Het aloude startpunt van het Nederlandse integratiebeleid van de integratie ‘met behoud van eigen cultuur en identiteit’, krijgt met deze huidige ontwikkelingen een grimmige beeldvorming. Conservatief Islamitische migranten zouden vandaag de dag niet kunnen slagen voor een inburgeringsexamen en daarmee nooit het Nederlanderschap kunnen verwerven. Met de wijsheid achteraf bezien is dat voor beide partijen beter.
Erdogan heeft ook veel tegenstanders. Is er voor hen nog ruimte in Turkije?
‘Erdogan voelt zich sterk, maar ook bedreigd. Hij heeft al zoveel verkiezingen gewonnen, maar weet ook dat lang niet iedereen dat accepteert. De helft van de bevolking bestaat uit de stedelijke seculiere middenklasse, misschien vijf of zes miljoen mensen, de Koerden met 12 tot 15 miljoen en de levieten met 10 tot 15 miljoen. Die zullen nooit tot het kamp van Erdogan horen.´
´Een burgeroorlog komt er niet. De tegenstanders zijn intern te verdeeld. De kans op een braindrain is denk ik veel groter. Als het uitreisverbod weer wordt ingetrokken, kunnen we een serieuze uitstroom verwachten. Europa zal ervoor open moeten staan. Het is een pure asset, het zijn heel dynamische, goed opgeleide mensen. Dit zijn mensen die op de vlucht zijn voor een autoritair islamitisch regime. Maar dat is dan wel het verhaal dat verteld moet worden. Zouden de aanhangers van Geert Wilders bang moeten zijn voor hoogopgeleiden die zich in eigen land niet meer thuis voelen, die thuis hun mond niet meer mogen opendoen?’
Welke opties heeft het Westen om de crisis tot een goed einde te brengen?
‘Europa heeft zich afhankelijk van Turkije gemaakt door de vluchtelingenovereenkomst, maar ook zonder deze heeft Europa bar weinig invloed in Ankara’
Dankzij EU’s verdeeldheid in het beleid van de vluchtelingenstroom zijn er teveel concessies aan Turkije gedaan, en dat was en blijkt nu een zwaktebod te zijn, want er is een afhankelijkheidssituatie ontstaan. En dat kan nooit de bedoeling van de diplomatie zijn. Nu de situatie rondom de vluchtelingen geheel gewijzigd is, kan de deal met Turkije ook als afgedaan worden beschouwd en dient de EU de vluchtelingen zelf op te vangen. Turkije kan ze immers niet meer tegenhouden, want heeft nu zelf meer dan genoeg eigen problemen. Er zal dus een stevig debat binnen de EU moeten ontstaan en desnoods worden georganiseerd, waarbij ook de lidstaatbevolkingen een woordje moeten kunnen meespreken. Daaruit moeten de definitieve oplossingen worden gevonden vanuit een sterke regie van de Europese Raad en de Commissie, in onderlinge samenwerking. De tijd van knopen doorhakken is aangebroken, zonder de handen aan derden te binden.
‘De opties zijn beperkt. De mooiste uitkomst is dat de coupplegers berecht worden op basis van transparante rechtspraak. Die mensen hebben een zware misdaad begaan en dienen streng gestraft te worden als bewezen wordt dat zij schuldig zijn. Maar het uitschakelen van een steeds grotere groep mensen, nu 60.000 en straks misschien wel 100.000, is iets waaraan Europa en de Verenigde Staten heel weinig kunnen doen. Europa heeft zich afhankelijk van Turkije gemaakt door de vluchtelingenovereenkomst, maar ook zonder deze heeft Europa bar weinig invloed in Ankara. De VS hebben zich afhankelijk gemaakt door het gebruik van de militaire basis bij Incirlik. Amerika kan niet veel doen. Als de VS druk zouden willen uitoefenen, zouden zij de militaire samenwerking moeten stopzetten, maar dan snijden ze zich in eigen vlees. Als Europa de toetredingsonderhandelingen definitief stopzet, is het vluchtelingenprobleem er weer. De VS en Europa kunnen alleen maar maatregelen nemen die direct de eigen belangen schaden. Dat maakt ze vrijwel machteloos. De conclusie is, hoe somber ook, dat Erdogan vrij spel heeft. De interne oppositie is machteloos en de enige twee buitenlandse partijen die echt iets zouden kunnen doen, zullen niets doen.’
‘Dat maakt ze machteloos’, of juist niet. Als de VS en de EU eindelijk in hun eigen kracht gaan staan en de EU eindelijk tot snelle en effectieve besluitvorming kan – een noodzakelijke voorwaarde onder deze omstandigheden – komen, dan is er een wereld voor de EU gewonnen. Daar kan Erdogan nooit tegenop!
http://fd.nl/economie-politiek/1161254/erdogan-heeft-nu-vrij-spel-door-machteloosheid-westen
[1] https://aquariuspolitiek.wordpress.com/2016/07/16/het-verlangen-naar-de-verloren-stam-ofwel-de-eendimensionale-mensen-tegenover-de-twee-en-driedimensionalen-nrc-maatschappelijketransitie/
