‘Het ontbreekt ons aan een ideologie’ (NIELS MATHIJSSEN, Religie & Filosofie, Katern de Verdieping/Trouw, 24/08/16)
Weerbaarheid | Hoe om te gaan met de stroom van slecht nieuws? Cultuurfilosoof Evert Jan Ouweneel denkt een oplossing te hebben: ‘We hebben een Churchill-achtig verhaal nodig.’ .
# Midden in de woonkamer van cultuurfilosoof Evert Jan Ouweneel staat een groot wit scherm opgesteld. Boven zijn hoofd bromt een beamer. In zijn woning in Soest vertelt Ouweneel, terwijl hij allerhande data projecteert, over de moeilijke periode waarin de wereld naar zijn mening verkeert. “Vluchtelingenstromen, oorlogen, economische malheur – we worden op dit moment geconfronteerd met wel dertig serieuze kwesties“, zegt hij. Nederland zit volgens Ouweneel in een ‘perfect storm‘ , een situatie waarin verschillende ontwikkelingen samenkomen. Dat niemand zich op al die problemen tegelijk kan richten, is een geluk. “Anders zouden we compleet gek worden.”
# Een nieuwe manier van kijken moet de moderne mens het hoofd boven water helpen houden, stelt hij. ‘Nieuwe veerkracht‘ noemt hij het. Ouweneel, die regelmatig lezingen geeft, houdt deze week twee themadagen over zijn opvattingen. De eerste vindt vandaag plaats op de Universiteit van Tilburg en de andere vrijdag op de Radboud Universiteit in Nijmegen. Een dag lang vertelt de cultuurfilosoof zijn publiek wat deze ‘nieuwe veerkracht’ in zijn ogen inhoudt. Ouweneels betoog heeft het karakter van een peptalk en een tekst uit een zelfhulpboek.
# Hoe ziet die veerkracht eruit? Ouweneel refereert aan de Britse houding tijdens de Tweede Wereldoorlog. “Iedereen was er toen van doordrongen dat er Duitse bommen konden vallen. Maar de Engelsen bleven doorademen en gingen gewoon verder met hun leven.” Wat hij maar wil zeggen: als je jezelf mentaal op tegenslagen instelt, dan word je minder verrast. “We moeten ons meer gaan gedragen als Londenaren. Zie de risico’s onder ogen en leef door.”
Doorademen
# Mensen moeten zich volgens Ouweneel dus mentaal wapenen. Het gaat hem er niet om een oplossing te vinden. “Het doel is al deze ontwikkelingen onder ogen te zien. Als psychologische oefening. Kun je die feiten in hun volle omvang zien en tegelijkertijd blijven doorademen?” Wie dat niet lukt zal iedere keer weer overdonderd worden door de zoveelste slechte mededeling, aldus Ouweneel. “En dat werkt angst en onbehagen in de hand.”
# “Wat ik nu heel vaak zie, is dat we angstig zijn en terugkruipen in onze schulp. Door het ontbreken van een duidelijk verhaal klampen we ons vast aan wat vertrouwd is. Het nationale is dan de eenheid waar we het meest bekend mee zijn.” Problematisch, meent Ouweneel, zeker voor een klein land als Nederland. Ouweneel wijst op het aantal inwoners van Nederland: zeventien miljoen, op een wereldbevolking van zeven miljard. “Wij lopen aan de leiband van de mondiale ontwikkelingen“, zegt Ouweneel terwijl hij een grafiek van de Wereldbank op zijn scherm tovert die voorspelt wat in 2050 de grootste economieën ter wereld zullen zijn. “Kijk, de Britten zijn dan tiende. Nog achter Indonesië, Brazilië en Mexico. Als er een G8 in 2050 samenkomt, horen zij er niet bij. Daarom is die Brexit totaal bezopen. Alleen China, India en de Verenigde Staten redden het in de toekomst nog alleen.”
In een vorige blog werd aangegeven of beschreven dat de natiestaat een onmisbaar onderdeel vormt van de grotere internationale of mondiaal economische setting ofwel de globalisering, waaronder de nieuwe, maar onberekenbare en wispelturige constructie als of van de EU. Hier wordt het ‘nationale’ op een meer psychologische wijze een plaats toegedeeld in dat wordingsproces en dat is een mooie aanvulling op die eerdere blogs. Of daarnaast gesteld mag worden dat we ‘aan de leiband’ van die mondiale ontwikkelingen lopen, is nog een vraag die nadere aandacht verdient, want kanttekeningen zijn mogelijk: lopen we aan de leiband of is er niet eerder sprake van een schijnbaar autonoom evolutieproces in economische zin, zodat we gezamenlijk de nieuwe wereld aan het scheppen zijn, in plaats van dwangmatig aan de leiband lopen. Het is maar een vraag.
# Hij gaat verder: “Mijn raad is dan ook om realistisch te kijken naar dit soort mondiale ontwikkelingen. We kunnen als Nederland niet anders dan meebewegen. We kunnen de wereld niet naar onze hand zetten. Daarnaast moeten we ons wel afvragen wat we uit onze eigen cultuur belangrijk vinden. Wat geeft ons als Nederlanders houvast?”
Ankerpunt
# Dat laatste is een ander belangrijk punt dat Ouweneel zijn publiek van hoopt te doordringen: als je niet weet waar je als land voor staat, ken je ook je plek niet in dat mondiale krachtenveld. “Wat is het ankerpunt van een land? Wie zijn wij? Daar moeten we achter zien te komen. Dat geeft veerkracht. Het ontbreekt nu aan een ideologie. Het Grote Verhaal is ver weg geraakt, veel mensen staan met lege handen. Vroeger kon je als fabrieksarbeider een heleboel ellende verdragen als je geloofde dat de communistische revolutie op handen was. Maar als je helemaal geen perspectief hebt te midden van al die ellende in de wereld, heb je geen hoop op een betere toekomst.”
# We hebben nu enkel ons eigen, persoonlijke verhaal, zegt Ouweneel. Daardoor missen we als collectief die veerkracht om door de zure appel heen te bijten zodra het tegen zit. “Hoeveel overtuigde communisten zijn er nog? Ze zijn op één hand te tellen. Hoeveel socialisten zijn er nog?” Maar ook andere verhalen zijn in rap tempo verdwenen. Vele mensen hebben ook het christelijke geloof niet meer nodig als verhaal, aldus de cultuurfilosoof. “En wie profileert zich nog als humanist?”
# Om weer een gezamenlijk perspectief te krijgen, moeten ons herbronnen, zodat we tegenslagen weer positief kunnen opvangen. Voor Ouweneel is de Duitse bondskanselier Angela Merkel een zeldzaam voorbeeld van een leider die wél stuur en richting geeft. “In het vluchtelingendebat in Duitsland sprak ze ineens over de christelijke waarden van het land. Ze ging terug naar de basis.”
# Hij zucht: “We moeten weerbaar worden voor de tegenslagen die het gevolg zijn van mondiale ontwikkelingen. Wat we vooral nodig hebben om die energie op te brengen is een ander perspectief. Een nieuw verhaal om die tegenslagen een plek te geven in ons leven. We hebben een Churchill-achtig verhaal nodig.”
Samenvatting:
‘Door het ontbreken van een duidelijk verhaal klampen we ons vast aan wat vertrouwd is’, en zijn we eigenlijk weerloos geworden. We moeten een nieuw en duidelijk verhaal gaan schrijven, een nieuwe ideologie construeren.
‘We moeten ons afvragen wat we uit onze eigen cultuur belangrijk vinden’. Daarbij helpt ons de nieuwe vluchtelingen en asielstroom ‘per ongeluk’ bij, want van synchroniciteit durf ik nauwelijks te spreken. De nieuwe migranten houden ons een spiegel voor. Maak daarvan gebruik.
