Tags
Zelfontsnapping (Column Ronald van der Vorst, Contrapunt, Katern Futures/fd, 1 mei 21)
‘Het lijkt wel de grootste ommezwaai in ons arbeidsleven van de afgelopen twintig jaar. Nog niet zo lang geleden schreeuwden medewerkers om meer vrijheid en autonomie op de werkvloer. Nu lijkt er precies het tegenovergestelde aan de hand te zijn: mensen willen juist begrensd worden in hun vrijheid om almaar te werken. Er is ineens een roep om allerlei regels die de werkdag inperken, zoals verplichte vergaderloze dagen en de afspraak elkaar ’s avonds niet te mailen. Wat is hier aan de hand?
De afgelopen zestig jaar stond in het teken van de roep om meer vrijheid. Vanaf de jaren zestig werden religieuze ketenen door grote groepen in de samenleving met veel enthousiasme afgeworpen. De tweede stap volgde met de opkomst van het neoliberalisme. Op de werkvloer namen we afscheid van strikt hiërarchische vormen van leiderschap. Langzamerhand werden we vrij van het strenge regime van kerk, staat en baas. Voortaan waren we regisseurs van ons eigen geluk.
- Het is heel moeilijk om aan je eigen plichtsbesef te ontsnappen, zeker als routines wegvallen
Maar dat nieuwe vrije leven was niet vrij van dwang. Het neoliberalisme liet mensen niet alleen vrij, maar legde ook een subtiele zelfverplichting op. Voortaan waren we zelf verantwoordelijk. Dat betekent: als het fout gaat, is er ook niemand om de schuld te geven. Niet de kerk, de staat of de baas heeft het gedaan, maar jijzelf. Ook de omstandigheden konden niet meer worden aangewezen als zondebok. En zo veranderde vrijheid in een permanente druk om er alles aan te doen om het beste uit jezelf te halen. Zelfbeschikking werd langzaam zelf opgelegde verplichting. Het leven zelf werd een prestatie.
De subtiele dwang in dit nieuw verworven vrije leven komt niet van boven, maar van jezelf. En daar valt veel moeilijker aan te ontsnappen. Het is heel moeilijk om aan je eigen plichtsbesef te ontkomen. Zeker als kantoorroutines door corona wegvallen en iedereen de hele dag achter een scherm zit. Virtueel werken houdt namelijk nooit op. Juist het thuiswerken maakt duidelijk hoe belangrijk het is om te kunnen ontsnappen aan zelfopgelegde druk. Het besef begint door te dringen dat vrijheid begint bij zelfsturing; met een bewustzijn van je eigen patronen en het vermogen die te veranderen.
Het neoliberalisme gaf mensen zelfverplichting zonder het recept om de uitwassen daarvan te voorkomen; namelijk het vermogen tot zelfrestrictie. Gek genoeg moeten we daarvoor terug naar de religies. Zij brachten behalve geloof ook oefenpraktijken. Denk aan bidden, contemplatie, vasten en meditatie. In de woorden van de Duitse filosoof Peter Sloterdijk: de relatie met God heeft niet alleen een verticale, maar ook altijd een horizontale dimensie gehad waarbij mensen zichzelf disciplineerden door vooral veel te oefenen. Dat zien we tegenwoordig eigenlijk alleen nog maar terug in de sport. Maar deze geseculariseerde tijd met zijn eindeloze werkroutines vraagt juist om een herwaardering van oefenprogramma’s voor de geest.
We kunnen de ander vragen om ons uit de maalstroom van activiteiten of gedachten te trekken. Maar we kunnen ook leren dat zelf te doen. Niet om beter te kunnen presteren, maar om beter te leven.
*Heel boeiende ontwikkeling!