(Joost Dobber, Buitenland/fd, 1-1-21, 10:00)
Nu de uittreding uit de EU per 1 januari afgerond is, moet Boris Johnson zijn diep verdeelde land weer zien te verenigen. Maar er is twijfel of de Britse premier daar wel écht zijn best voor gaat doen. Succes is bovendien niet gegarandeerd. ‘Kijk naar Ierland. Daar draait de nationale politiek nog steeds om een grondwettelijk conflict van een eeuw geleden.’
*En vergeet Schotland niet dat onafhankelijk wil worden.
Over brexit zei Johnson afgelopen week dat het voor het Verenigd Koninkrijk tijd is om weer als land ‘samen te komen, en die oude, vermoeiende discussies achter ons te laten’
In het kort:
- De Britten zitten nog steeds grotendeels opgesloten in de twee kampen.
- ‘Leaver’ en ‘remainer’ zijn zulke krachtige labels omdat ze een naam gaven aan een onderscheid dat mensen al een tijdje konden voelen, maar niet onder woorden konden brengen.
- Politici kunnen er belang bij hebben om de ‘tribes’ juist niet bijeen te brengen.
Het was een nobel initiatief. Politiek commentator Ian Dunt, bekend van de podcast Remainiacs, begon dit najaar een openbare briefwisseling met Robert Tombs, brexiteer en als historicus verbonden aan de universiteit van Cambridge. Doel: een gesprek voeren dat veel Britten zichzelf de afgelopen vier en een half jaar hebben afgeleerd. Kunnen een leaver en een remainer over de brexit praten, met begrip voor elkaars standpunten, en zo een brug slaan tussen de twee kampen?
Nee dus. ‘Ik heb niet het idee dat we onze brexitverschillen hebben kunnen overbruggen’, zegt Tombs nu. ‘We zijn volledig verzand in een discussie over de economische gevolgen.’
Het is een bekend gevoel voor veel Britten, die hun land op 23 juni 2016 plotseling opgedeeld zagen in twee kampen die bijna even groot waren: ruim 48% remainers tegenover bijna 52% leavers. Het bleken groepsidentiteiten die bijzonder sterk werden beleefd, en de keuze om de Europese Unie te verlaten was de aftrap van een stammenstrijd die menig kerstdiner heeft vergald.
‘Als je Boris Johnson bent, wil je dat de brexitscheidslijnen blijven bestaan’ [Rob Ford, hoogleraar University of Manchester]
Nu is de scheiding met de Europese Unie dan eindelijk afgerond en staat het Verenigd Koninkrijk per 1 januari daadwerkelijk op eigen benen. Tijd om de breuklijnen te repareren en de wonden te helen. Kunnen de 52% en de 48% weer bij elkaar worden gebracht?
Scheidslijnen waren er al langer
‘Het is een beetje te vergelijken met een nieuwe taal leren’, zegt professor Rob Ford van de University of Manchester en co-auteur van het boek Brexitland , over de demografische ontwikkelingen die tot de stemuitslag hebben geleid. ‘Bij ons op de universiteit hebben vrijwel alle academici voor “remain” gekozen. Maar bijna al het kantoorpersoneel had “leave” aangekruist. Veel collega’s kwamen daar pas na de uitslag achter. Nu moesten ze een manier vinden om elkaar te begrijpen, en dat is iets waar ze voorheen nooit over na hoefden te denken.’
Volgens Ford heeft het referendum mensen bewust gemaakt van scheidslijnen die er al langer waren. ‘Dit is waarom “leaver” en “remainer” zulke krachtige labels zijn. Ze geven een naam aan een onderscheid dat mensen al een tijdje konden voelen, maar dat ze niet onder woorden konden brengen.’
Het onderscheid was zo ongrijpbaar, omdat het niet past in de hokjes waar de Britten vertrouwd mee zijn, zoals klasse of inkomensniveau. In plaats daarvan draait het om zaken als opleiding, generatie en identiteit. Ford: ‘Precies dezelfde breuklijnen die in de Verenigde Staten door Donald Trump zijn blootgelegd.’
Breuklijnen zijn er nog steeds
Zo creëerde de brexit twee krachtige ‘ tribes’. Bijna iedereen kon zichzelf in een daarvan terugvinden; meer dan 80% van de bevolking ziet zichzelf als leaver dan wel remainer. Ook nu het vertrek uit de EU is afgerond, blijven die kampen overeind staan. In november bekeken de opiniepeilers van What UK Thinks of het thema wat van de kook af was geraakt nu de wereld met een ernstige pandemie kampte en de brexit hoe dan ook onvermijdelijk was geworden. Ze vonden een kleine daling in het aantal mensen dat zichzelf een ‘zeer overtuigde’ leaver of remainer noemde: van 44% in 2018 naar 39% deze zomer. Maar los daarvan zat iedereen nog in zijn eigen kamp. ‘De brexitbreuklijnen zijn er nog altijd’, constateerden de peilers.
Voor Robert Tombs is dat geen nieuws, want hij kent ze van de keukentafel. ‘Mijn vrouw is erg anti-brexit. Gelukkig weten we er beleefd over te blijven. Meestal dan. Al moet ik zeggen dat we geleerd hebben de zaak niet al te inhoudelijk te bespreken.’ In plaats daarvan heeft hij een boek over het onderwerp geschreven, This Sovereign Isle , dat deze maand verschijnt.
Volgens Tombs leeft bij veel leavers het gevoel dat ze gekleineerd zijn door de veelal pro-Europese ‘politieke klasse en culturele elite’. ‘We hebben een situatie waarin het ene kamp het andere minacht. Leavers worden gezien als onnozel. Dat heeft de nodige wrok veroorzaakt.’
‘Het gaat remainers niet om de realiteit’
De historicus denkt dat de wrijving tussen beide kampen wordt versterkt doordat remainers overdreven loyaal zijn aan het idee van de EU als een open en kosmopolitische internationale gemeenschap, zonder oog te hebben voor de tekortkomingen van de EU-instanties. Leavers klampen zich juist vast aan een geïdealiseerd beeld van de natiestaat. Hierdoor praten beide kampen niet alleen langs elkaar heen, maar is het ook verleidelijk om de ander aan te vallen. ‘Wij leavers zeggen dan dat de EU in de praktijk iets heel anders is. Kijk hoe slecht de Grieken zijn behandeld! Voor ons een goed argument, maar bij een remainer komt het niet aan en wekt het wrevel.’
Tombs’ grote vrees is dat deze tegenstelling zich nu manifesteert in andere debatten. ‘Het beste voorbeeld is Black Lives Matter en het antiracismedebat. Daar vind je veel van dezelfde mensen terug die dat idee van de natiestaat aanvallen, door het af te schilderen als een schijnheilige, chauvinistische en racistische nationale cultuur. Terwijl de feiten er volgens mij op wijzen dat het Verenigd Koninkrijk niet enorm racistisch is.’
Ook Rob Ford ziet ‘precies dezelfde tegenstellingen’ terugkomen in het antiracismedebat. ‘Die strijd is een ongelooflijk krachtig politiek doel geworden voor links-liberalen. Intussen is er ook hier aan beide kanten de neiging de ander van kwade trouw te beschuldigen, om de ander weg te zetten als racistisch of hypocriet.’
Schotse onafhankelijkheidsstrijd
Nog een voorbeeld is de Schotse onafhankelijkheidsstrijd, een beweging die aan kracht heeft gewonnen door de brexit. Omdat de Schotse nationalisten openlijk campagne voeren om weer bij de EU te gaan, ligt het voor de hand dat leavers en remainers andermaal tegenover elkaar staan als er dit voorjaar weer wordt gestreden voor een nieuw onafhankelijkheidsreferendum.
‘Mensen snakken naar een nieuw soort politiek, en er liggen kansen voor politici die naar de gemene deler zoeken, zoals Joe Biden in de VS heeft bewezen’ [Tim Dixon van de campagnegroep More In Common]
Sowieso is het maar de vraag of de politiek veel zal bijdragen aan het helen van de wonden, zegt Ford. Boris Johnson zei afgelopen week dat het tijd is om weer als land ‘samen te komen, en die oude, vermoeiende discussies achter ons te laten’. Maar gaat de premier daar wel écht zijn best voor doen?
De remain-stem is geconcentreerd in pakweg honderd kiesdistricten (met name grote steden) waar tot wel 80% van de kiezers pro-Europees is. De leave-stem is uitgesmeerd over de andere vijfhonderd kiesdistricten, waar een kleine meerderheid de brexit steunt. Ford: ‘In een first-past-the-post- systeem als het onze, ben je dan liever de leave-partij. Die heeft in het leeuwendeel van de kiesdistricten een goede kans de afgevaardigde voor het Lagerhuis te leveren. Terwijl remain met enorme overmacht een klein aantal districten zal binnenhalen, maar in de rest van het land in het nauw zit. Dus als je Boris Johnson bent, wil je dat deze brexitscheidslijnen blijven bestaan. Dit was precies de strategie van de Tory’s bij de vorige verkiezingen. Met groot succes.’
Veel van de tegenstellingen zitten dus ingebakken in de Britse sociale structuur. Toch hoeft dat niet te betekenen dat de kloof zal blijven bestaan, zegt Tim Dixon van de campagnegroep More In Common, die uitgebreid opinie-onderzoek naar de verdeeldheid heeft gedaan. ‘De bevolking heeft meer dan genoeg van de polarisatie. Mensen snakken naar een nieuw soort politiek en er liggen kansen voor politici die naar de gemene deler zoeken, zoals Joe Biden in de VS heeft bewezen.’
‘Er is wél een politiek midden’
Op sociale media, en soms ook op straat, gaat het hard tegen hard over onderwerpen als racisme en het slavernijverleden. Dixon: ‘Daarom lijkt het soms alsof de binaire keuze tussen leave en remain ook in die debatten geldt. Maar neem racisme: 70% van de mensen vindt enerzijds dat er een probleem met racisme is, maar anderzijds ook dat de politieke correctheid is doorgeslagen. Er is wel degelijk een politiek midden en de meeste Britten zien zichzelf in dat centrum.’
Volgens Dixon heeft de nieuwe Labour-leider Keir Starmer dit door, in ieder geval meer dan zijn voorganger Jeremy Corbyn. ‘Starmer praat over hard werken en over patriottisme. Hij kan een serieus alternatief zijn voor Boris Johnson. Als die de culture wars blijft opkloppen tussen links en rechts, kan dat weleens een veel minder effectieve tactiek blijken.’
Vijf jaar geleden waren ‘leave’ en ‘remain’ nog nietszeggende woorden in de Britse politiek. Inmiddels zijn het de meeste betekenisvolle twee woorden die er zijn, zegt Ford. ‘In vijf jaar! Dat is ongekend. Misschien hangt het allemaal op de brexit en raken ze weer snel op de achtergrond, maar als je iets van een precedent wil zien, kijk dan naar Ierland. Daar draait de nationale politiek nog steeds om een grondwettelijk conflict (over het Anglo-Ierse verdrag, red.) uit 1921, tussen de partijen Fianna Fáil en Fine Gael. De ruzie tussen deze partijen – beide zijn katholiek en centrumrechts – is al decennia niet meer relevant, maar de verdeeldheid is van generatie op generatie doorgegeven.’
https://fd.nl/weekend/1368936/de-brexit-is-done-maar-wie-heelt-de-britse-natie?