Wat is er mis met Europa – en wat doén we eraan? (Caroline de Gruyter, Coververhaal, Katern Opinie & Debat/NRCHandelsblad, 13 februari)
We gomden de binnengrenzen uit, maar verzuimden de buitengrens te bewaken. We voerden de euro in, maar schraagden die niet met een gezamenlijke begroting. Accidents waiting to happen omdat Europa altijd ieders stiefkind is geweest. Caroline de Gruyter heeft een oplossing.
# Vooral in Frankrijk was de verontwaardiging groot – mede doordat de media er aandacht aan besteedden. (…) Wat niemand erbij vermeldde, Royal ook niet, was dat het technische comité in Brussel bestond uit twee vertegenwoordigers per EU-lidstaat. De Europese Commissie had op de bewuste bijeenkomst voorgesteld om de bestaande overschrijding van dieselnormen eindelijk te stoppen. Maar landen met grote auto-industrieën hadden hier een stokje voor gestoken. Waaronder Frankrijk. Nationale vertegenwoordigers in dit soort comités stemmen niet op eigen houtje. Ze handelen op instructie van hogerhand. De Franse vertegenwoordigers stemden dus op last van Parijs tegen het voorstel van de Commissie. Ofwel, op last van Mme Royal.
Laat Brussel maar boeman spelen
# Deze anekdote toont perfect aan wat er mis is met de Europese Unie: het feit dat vrijwel niemand zich verantwoordelijk voelt voor Europa. De reden dat Europa het zo moeilijk heeft, is niet Brexit, niet de instroom van vluchtelingen en niet de doorsudderende banken- en eurocrisis. Dat zijn maar symptomen, hoe ernstig ook. Het ware probleem is dat de nationale politici die Europa moeten laten draaien hun werk niet goed doen, en vervolgens ‘Brussel’ de schuld geven.
Dit is de eerste knock-out aan het Nederlandse parlement en aan de Nederlandse regering. Kijk maar hoe premier Rutte donderdag stond te stuntelen op alle vragen van Kamerleden die op hem werden afgevuurd over de asielkwestie, maar ook hoe de oppositie machteloos staan tegenover een ‘flitsend lege uitleg’, als je maar drie keer weerwoord mag geven op een repeteerwekker of antwoordapparaat die Rutte heet. Waarom geen andere instrumenten aangepakt, omdat het Reglement van Orde van de Tweede Kamer het toelaat dat er flutantwoorden of steeds herhalingen mogen worden gegeven. Dat is toch je reinste chantage! Dat schiet in deze hectische tijden niet op. De regering is alle informatie verschuldigd aan de Kamer waarmee effectieve controle kan worden uitgeoefend. Daarvan is geen sprake meer door een traditie die aan het groeien is om het elkaar zo moeilijk mogelijk te maken. De oppositie is met andere woorden niet creatief genoeg om andere wegen in te slaan, zolang dat Reglement niet wordt bijgesteld. Zoek de publiciteit met rake voorbeelden op alle sites van de politieke fracties van de Kamer.
En niemand rekent hen daarop af.
# Alle nationale politici gaan met Europa om zoals Ségolène Royal. Neem al die VVD’ers die in Brussel jaren enthousiast mee vergaderden over de EU-uitbreiding in 2004. Maar toen bekend werd dat er tien nieuwe landen bij kwamen, zei VVD-fractievoorzitter Gerrit Zalm dat Brussel dit erdoor had gedrukt. Er was geen verslaggever op het Binnenhof die vroeg waarom de Nederlandse regering jaren, met de Britten, de uitbreiding had gepusht.
De dubbelhartigheid ten top.
# Italiaanse regeringen vervolgen nooit bedrijven die giftige stoffen lozen, dus moet de Europese Commissie dat doen. Laat Brussel maar boeman spelen, denken ze in Rome. Zo zijn er veel voorbeelden te geven.
Nogmaals: dubbelhartigheid en de pers die er geen aanstoot aan neemt. Zal wel landsbelang zijn. maar de draaien zichzelf een rad voor ogen.
Natuurlijk onderhandelen ze deels achter gesloten deuren
# Het is waar dat Europa, zoals velen zeggen, minder democratisch is dan veel lidstaten. Maar ook dat komt voor een groot deel door het wegduikgedrag van nationale politici. In Brussel onderhandelen regeringen van lidstaten over belangrijke zaken als migratiepolitiek. Ministers of regeringsleiders doen dat soms zelf, maar veel gebeurt ook in comités waar hun vertegenwoordigers in zitten. Natuurlijk gaat dat deels achter gesloten deuren. Als de gemeente Den Haag een stadsbestuur moet formeren met vijf partijen die evenveel stemmen hebben gekregen, gebeurt dat ook niet midden op het Plein. Die partijen moeten, net als Europese landen met uiteenlopende belangen, de ruimte hebben om compromissen te sluiten. Dat gaat niet als iedereen je op de vingers kijkt.
Eerlijkheid is allerwege afwezig, laat staan dat eigentijdse normen als openheid en transparantie ruimte krijgen om te kunnen groeien. Politici en Europese bestuurders zijn dus in gelijke mate schuldig aan dit wanstaltige gedrag. Gelukkig heeft de Commissie-Juncker een andere beleidsaanpak gekozen dan de voorgangers, maar deze Commissie wordt zelf geplaagd door maximale overspanning van crises, die geen enkele voorganger ooit heeft meegemaakt. Wat dus onder leiding van Juncker-Timmermans beloftevol begon, kon bijna niet anders dan verzanden op de Griekse stranden en andere nieuwe knelpunten, te veel om op te noemen.
# Democratie draait, anders dan sommigen tegenwoordig denken, niet alleen om transparantie. Ook de legitimiteit van de onderhandelaars en de verantwoording die regeerders aan burgers afleggen, vormen een wezenlijk deel van het democratische proces. Als regeerders hun verantwoording niet nemen, zei socioloog Max Weber, staat de deur naar egoïsme en zelfverrijking wagenwijd open.
Volkomen juist waarneming van De Gruyter, die met name terecht het democratisch tekort typeert. De EU lijkt wel verworden tot een moderne Neanderthaler.
Iemand moet het natuurlijk wel uitleggen
# In de Europese politiek is het zelfs belangrijker dan in de Haagse politiek, dat politici verantwoording afleggen. In Brussel onderhandelen niet alleen nationaal gekozen politici met elkaar, maar ook ambassadeurs en ambtenaren van ministeries (Transport, Handel, enz). Deze mensen hebben een groter legitimiteitsprobleem dan politici. Niemand heeft hen gekozen, zelfs niet indirect. Iemand moet dus uitleggen waarom zíj naar Brussel worden gestuurd om het belang van Nederland te verdedigen, bij onderhandelingen met Europese collega’s over welke ingrediënten een fabrikant in een pak muesli mag stoppen, of over CO2-uitstoot van vrachtwagens.
Dit is een wat vreemde opmerkingen aangezien de niet gekozen ambassadeurs en ambtenaren het voorwerk doen dat de ministers vervolgens fiatteren, en vervolgens zelf verantwoording dienen af te leggen in de Kamer. Het echte probleem is zichtbaar in de Tweede Kamer: de onvoldoende toegeruste woordvoerders die te weinig informatie krijgen vanuit welk ministerie dan ook, kunnen hun controlerende werk niet meer doen. Dat de Kamerdebatten daarmee eindeloos saaie bijeenkomsten worden – zie donderdag met Rutte – dat is dus zowel de schuld van de bewindslieden als de oppositie, die daarmee bewijst dat het monisme in de Kamer een feitelijke praktijk is.
# Dat is niet moeilijk uit te leggen: dit zijn experts die meer weten over voedingsmiddelen of milieuvervuiling dan de gemiddelde burger of politicus. Maar dat uitleggen moet wel gebeuren – meer dan vroeger, want de wereld wordt complexer en de burger wantrouwiger. Als je dit niet uitlegt, zeggen burgers: „Wie denken die techneuten wel wie ze zijn?” Daarmee trek je niet alleen het kleed onder de onderhandelaars, maar ook onder Europese besluiten vandaan.
Inderdaad is terloops een nieuw probleem ontstaan doordat experts in deze gecompliceerde maatschappij (veel) meer weten dan de burger en politicus, maar een willekeurige minister behoort zich zo goed geïnformeerd te zijn door dat leger aan experts, dat de verantwoording vlekkeloos moet verlopen. Daarnaast mag de opmerking worden gemaakt dat de bevolking meer wijsheid bezit dan alle politici bij elkaar, maar dat de politiek daarvan geen enkel gebruik maakt. Er zou een openbaar databestand door de Rijksvoorlichtingsdienst moeten worden ingesteld, die alle burgers de gelegenheid biedt om al hun voorstellen te ontvangen en de zinvolle ook te verwerken in de beleidsvoorstellen. Maar duidelijk is ook dat de politicus een broertje dood heeft aan transparantie en openheid, want dat geen geheel tegen de natuur van iedere politicus in, dat dat betreft staat de politieke cultuur in ons land – maar elders bestaat precies hetzelfde probleem – iedere verandering en verbetering in de weg. Dit partijenbestel staat op het punt van sterven. Daarna ontstaat de mogelijkheid eindelijk van de internetfaciliteiten gebruik te maken met een directe democratie.
Kan Den Haag de EU ook eens inhoudelijk behandelen?
# Eén van de grote problemen van Brussel is dat burgers de kwalificaties en legitimiteit van onderhandelaars zo in twijfel trekken, dat weinigen het nog over de inhoud van de Europese samenwerking hebben. Met denigrerende opmerkingen over hun eigen ambtelijke onderhandelaars in Brussel helpen politici de Europese geest om zeep.
Europa is zo complex geworden dat aan inhoud niet eens wordt toegekomen, want niemand – dan het journalistenwereldje – is nog in staat er iets van te begrijpen. De EU is nooit transparant geweest en de belangenbehartiging en –verstrengeling zo groot, dat het bijna een onbegonnen zaak is om hierin verandering aan te brengen.
# Niet alleen het werk van nationale ambtenaren, van wie er dagelijks honderden in Brussel bijeenkomen, maar ook dat van Europese ambtenaren lijdt hieronder. Anders dan velen denken, besluiten Europese ambtenaren weinig. Ze bereiden vooral voorstellen voor Europese besluiten voor, waarover lidstaten onderhandelen en dan beslissen. Vaak is dat moeilijk. Je moet alles van banken of asielsystemen in 28 lidstaten weten, en dan een compromis optuigen waarmee elk land kan leven.
Dit lijkt dus een technisch aspect, maar die grote, grootscheepse inventarisatie had allang moeten bestaan. Dat dat niet gebeurd is, vindt zijn rechtvaardiging ook in het feit dat de lopende kwestie zoveel tijd en ruimte in beslag nemen, dat het er bijna toe leidt dat de Europese beleids- en besluitvorming met niets anders dan met zichzelf bezig is.
“Dit is waarom Europa stuurloos is, en onzeker, en permanent kwetsbaar: er is geen ownership”
# Tegenwoordig noemt iedereen deze ambtenaren ‘eurocraten’. Dat dit woord tien jaar geleden een scheldwoord was, spreekt boekdelen. Zelfs Frans Timmermans wilde, toen hij minister was, weinig meer over Europa zeggen dan dat „de salarissen niet meer van deze tijd zijn”. Hij deed dit zo vaak, dat Nederlandse ambtenaren in Brussel hem eens vroegen of hij het óók over wat anders kon hebben. Het Europese project draaide toch niet alleen om die salarissen, die trouwens omlaag gingen?
Dit is een duidelijk voorbeeld van een politicus die het eigen electoraat naar de mond praat, maar daar maken alle politici zich schuldig aan. Dat is de heersende politieke cultuur, die moedwillig is ontstaan. De aard van het beestje en dus geen wonder dat het publiek zich steeds verder afkeert van deze wereld, dat niemand meer dient.
# Ze vroegen om een gesprek met Timmermans. Hij ontving hen niet. Nu hoor je Timmermans, die inmiddels zelf een Europees salaris heeft en daar zeker tachtig uur per week voor werkt, daar niet meer over. Hij praat liever over inhoud, en gelijk heeft hij. De vraag is alleen: waarom deed hij dat als minister niet?
Timmermans is inderdaad de enige die op de radio nog uitleg geeft, waarvoor hij vanzelfsprekend zijn lezingen gebruikt. Maar daarmee wordt ook duidelijk hoe weinig Rutte vertelt of meedeelt over Europa, maar hij wil voorkomen dat hij als kampioen dubbelhartigheid en dubbelzinnigheid wordt uitgeroepen.
Hoe groot een Haagse crisis ook is, het koninkrijk blijft
# Waarom legt geen regeringsleider of minister in Europa eerlijk uit waarom de EU-grenswacht machteloos is tegenover de intocht van zoveel vluchtelingen? Dat verhaal is simpel. In 2002 deed eurocommissaris Vitorino een voorstel voor een sterke Europese grenswacht. Maar de lidstaten hebben het voorstel sterk afgezwakt. Vandaar dat die grenswacht (Frontex) afgelopen maanden, toen een miljoen vluchtelingen Europa binnenwandelde, nauwelijks personeel plus een budget van drie keer niks had en zelfs niet in Europese databestanden mocht om te checken of sommige vluchtelingen wegens terrorisme werden gezocht.
Toen in 2002 speelde de vluchtelingen kwestie niet en nu heeft de EU de pech dat de Wet van de Grote Getallen zijn werk heeft gedaan, zodat de Unie in één keer schaakmat is gezet. Dus eigenlijk een dom toeval, want geen politicus kijkt langer dan 4 jaar vooruit. Dat krijg je ervan.
# Er is nog een reden waarom het belangrijk is dat regeringen verantwoording afleggen voor besluiten die ze in Brussel nemen. Als burgers geïrriteerd raken omdat een politicus in Nederland zijn verantwoordelijkheid niet neemt in de landelijke of gemeentelijke politiek, kun je een flinke crisis krijgen. Maar die crisis tast het voortbestaan van de Nederlandse staat of de gemeente Den Haag niet aan. Het idee alleen al is absurd. Op Europees niveau is dit wel het geval. ‘Brussel, Europa deugt niet – we moeten eruit, we moeten ervan af’ – hoe vaak hoor je dat niet?
Met het Grondwetsreferendum is de trend van een zwijgende regering over Europa ingezet. Het cruciale kenmerk van de politieke kaste is dat er een angstcultuur heerst over Europa, maar ook over de burger. Dit verschijnsel is zo ingesleten, dat het politieke bestel er zich niet meer aan kan ontworstelen. Daar ligt dus de oorzaak van de legitimiteitscrisis van de vaderlandse politiek. Maar dat geldt overal aangezien de politiek geen machtsaantasting wenst. Dus blijven we draaien in een vicieuze cirkel waarin bestuurder en burger elkaar voor rotte vis uitmaken. Een eeuwig glimlachende premier helpt daarbij ok niet. Donderdag reageerde ik nog op een tweet van een Kamerlid waarbij ik opmerkte dat Rutte erg is gaan lijken op Lubbers; beiden zijn niet aan te horen, Lubbers niet door de kilo’s meel in de mond, Rutte door een routineuze herhaling van zetten, die alleen wat exegese steeds verschillend zijn. Maar een wakkere politicus moet daar doorheen kunnen komen, maar de gemiddelde woordvoerder is te murf gebeukt om nog iets zinnigs te kunnen vragen.
Er is geen ownership
# Nationale politici leggen geen verantwoording af over wat ze in Brussel doen. Nationale parlementen, wier klassieke rol het is om de uitvoerende macht namens de burger streng te controleren, laten het gebeuren. Ze controleren nauwelijks meer en spreken niet meer namens de burger. Het Europees parlement heeft niemand, helaas, ooit serieus genomen.
Om met dit laatste te beginnen: het Europees parlement is ook anders ingericht en georganiseerd en dat maakt het voor de Nederlandse burger zo moeilijk om alleen met de kennis en ervaring van de Tweede Kamer het Europees Parlement te kunnen volgen, laat staan begrijpen. Daarom zal het EP ook nooit gaan leven onder de bevolking.
Dat ‘de Kamer het laat gebeuren’ dat er geen controle op de regering inzake de EU valt uit te voeren, komt ook omdat door het vreemde onderhandelingsproces in Brussel de Kamer zich laat verleiden tot het geven van instructies aan de regering; Rutte laat dat zich graag welgevallen omdat hij weet dat hij daaraan geen buil kan vallen. En de Kamer heeft dus zelf niet door hoe dom ze opereren. En daarmee is de vicieuze cirkel weer rond. Deze Kamer is op enkele uitzonderingen na, incompetent. Een aanfluiting voor de democratie.
# Dit is waarom Europa stuurloos is, en onzeker, en permanent kwetsbaar: er is geen ownership. Alles wat moet gebeuren, gebeurt half. Europa is altijd ieders stiefkind geweest. De crises die we nu meemaken, zijn hier een logisch gevolg van.
Het gebeurt allemaal ‘half’ omdat er met 28 lidstaten alleen maar zware onderhandelingen mogelijk zijn en dat is organisatietechnisch een crime, een mission impossible. Maar weer: ze en ‘we’ laten het gebeuren.
# Waarom kregen we de bankencrisis? Omdat we de banken heel Europa door lieten gaan, maar we het toezicht op die banken nationaal wilden houden. Waarom kregen we de eurocrisis? Omdat eurolanden wel één munt wilden, maar die munt nooit hebben geschraagd met een stevige Europese begroting en een gemeenschappelijk economisch beleid. Waarom kregen we de vluchtelingencrisis? Omdat we de binnengrenzen uitgomden maar verzuimden – zie boven – om dan, sámen, onze buitengrenzen extra te bewaken. Al deze rampen waren, sorry voor het jargon, accidents waiting to happen. We hadden ze kunnen voorkomen.
Spannend die Baudet, lachen
# ‘We’, ‘ons’, jazeker. Want in plaats van Brussel hiervan de schuld te geven, moeten we onszelf de schuld geven. Wíj kiezen politici die zich onverantwoordelijk gedragen. Wíj vinden het normaal dat we op school alles leren over trans-Atlantische betrekkingen en vrijwel niets over Europa.
Hier wordt zeer terecht de decadentie van Europa, van de EU geschetst: ‘Wíj kiezen politici die zich onverantwoordelijk gedragen.’ Er bestaat maar één remedie: niemand gaat de volgende keer voor de Europese verkiezingen naar de stembus. Als we het collectief laten afweten, dan zal de paniek zo heftig zijn dat er over eindelijk gekeken wordt naar het democratisch tekort.
# Wíj zetten onzin over Europa op sites en in kranten – spannend die Baudet, lachen! Wíj grinniken mee met de douanebeambte aan de Servisch-Hongaarse grens die, gevraagd waarom ze daar tweemaal je auto binnenstebuiten keren, koddig met zijn ogen rolt en roept: „Moet van Brussel!” Maar Brussel, dat zijn wij. Brussel is wat Europeanen ervan maken, Europeanen van hoog tot laag. Als niemand er wat van maakt, en zich nergens verantwoordelijk voor voelt, gaat Europa met een noodsnelheid tegen de muur. Op een dag krijgen wij daar ontzettende spijt van.
Bravo Caroline, als de krantlezer dit nog niet begrepen heeft en niet bereid is positieve inzet te tonen, dan kunnen we schuldbewust de Big Bang tegemoet zien. Dat is dus onze eigen schuld. De democratie is al ten onder gegaan, en dan is het alleen maar regionalisme en provincialisme dat overblijft. Het zij zo.