(Anna Dijkman en Jean Dohmen/fd, 2-8-20)
Corona in de zomer: wel luisteren, niet gehoorzamen
Nu zoveel Nederlanders zich niet of nauwelijks meer aan de coronaregels houden, wordt de roep om een mondkapjesplicht en boetes luider. Kan het ook anders dan met de harde hand? Ja, zeggen experts. ‘Op tv zie je meer autoreclames dan spotjes waarin de overheid vertelt hoe je levens kan redden.’
Drukte vrijdag op het strand van Scheveningen. ‘Kom niet meer’, smeekten de autoriteiten.
In het kort:
- In het begin van de corona-uitbraak draaide het erom dat mensen hun gedrag aanpasten en zich aan de maatregelen hielden.
- Dat ging heel goed, maar nu gaat het om het volhouden van nieuwe gewoonten, zoals handen wassen en afstand houden.
- De overheid kan meer doen om het gevoel van urgentie weer te verhogen, constateren deskundigen.
Vrijdag 31 juli, vroeg in de middag. De Nederlandse kust gaat gebukt onder een totaal verkeersinfarct. Toevoerwegen zijn afgesloten, de treinen tjokvol. Al die mensen die in het prachtige zomerweer tegelijk van A naar precies dezelfde plek B willen: het is zo logisch.
Maar in coronatijd ook zo risicovol.
*We kampen met een volkomen nieuw probleem: inderdaad zo logisch dat de massa zich met deze weersomstandigheden naar water en kustgebieden bewegen, terwijl ze ondertussen zich bewust zijn dat ze in dit verkeersinfarct terechtkomen. Anderzijds dat er bij voorgaande protestdemonstraties (CO2, boeren, stikstof etc.) geen nieuwe besmettingen zijn ontstaan want anders was dat groot nieuws geweest. En er zijn al vele analyses verschenen over het nut of onnut van beschermende maatregelen maar in essentie komt het er mij op neer dat er één centraal thema bestaat dat zich nu heeft aangediend: wat is overheidsverantwoordelijkheid en wat mag tot de persoonlijke, individuele verantwoordelijkheidssfeer worden gerekend?
Er is hiermee een tweede spanningshaard ontstaan: is de overheid verantwoordelijk voor ten aanzien van alle nu bestaande gezondheidsklachten, en dus daarvoor op te komen en het risico op nieuwe opnamen tot in het absurde toe te vermijden, namelijk de mensen die qua gezondheid al kwetsbaar zijn en dus eigenlijk niet meer in de publieke ruimte mogen verschijnen? Kortom: hoe vér gaat overheidsverantwoordelijkheid en hoe ver mogen de vrijheidszoekers hun acties tegen inperking van hun individuele grondwettelijke vrijheden blijven doorzetten en alleen hun eigenbelang blijven handhaven?
Beide partijen over en weer beschuldigen elkaar van bekrompenheid: de vrijheidszoekers vinden inmiddels de wereld van virologen een stel angsthazen en orthodoxe angstpredikers, terwijl omgekeerd de kwetsbaren zich steeds verder in het nauw gedreven voelen. Ons land staat bekend om zijn liberale gedoogbeleid, maar dat blijkt na deze pandemie nu aan een grens te zijn aanbeland. De ‘proef op de som’ luidt voor deze ‘vrijheidsvechters’ of zij in geval van een covidslachtoffer met dodelijke afloop in huiselijke kring, op hun standpunt zullen blijven staan of dat ze dan als een blad aan de boom zullen omslaan in hun standpunt.
‘In het begin van de coronacrisis dachten we dat er iets van Bijbelse proporties op ons afkwam’, zegt de Nijmeegse hoogleraar gedragsverandering Rick van Baaren. ‘Veel mensen waren erg gemotiveerd om zich aan de regels te houden. Het bleek toch mee te vallen, en de rest van hun leven anderhalve meter afstand houden is niet iets waar mensen van dromen. Het komt dan erg aan op zelfcontrole. Je moet jezelf steeds bij de les houden. Dat is erg vermoeiend.’
Als het aan de Rotterdamse burgemeester Ahmed Aboutaleb ligt, wordt beter gedrag in zijn stad afgedwongen met strenge maatregelen: verplichte mondkapjes op drukke plekken. Wie weigert ‘krijgt met de sterke arm te maken‘. Eerder in de crisis bleken er nogal wat (juridische) haken en ogen aan de ‘coronaboetes’ te kleven.
‘Het maakt enorm verschil of je je zelf aan de regels wil houden of dat ze opgelegd worden’, zegt Van Baaren. ‘Bij corona is de motivatie steeds extrinsieker geworden.’
De vraag is: zijn er nog andere manieren dan de harde hand om mensen te motiveren zich aan de regels te houden?
Waar is de dreiging?
‘Ook de Corona Gedragsunit van het RIVM breekt zich het hoofd over hoe het gevoel van urgentie over te brengen als de ziekenhuizen (nog) leeg zijn. Sinds maart geeft de unit advies op basis van gedragswetenschappelijke inzichten en eigen onderzoek onder zo’n 60.000 Nederlanders.
‘Naast medisch inzicht in het virus moesten we ook inzicht krijgen in menselijk gedrag’, zegt lector Reint Jan Renes van de Hogeschool van Amsterdam. ‘De oplossing ligt namelijk voor een groot deel in wat mensen doen.’ Renes, specialist in gedragsverandering en communicatie, is sinds maart gedetacheerd bij de Gedragsunit.
‘In het begin van de uitbraak draaide het erom dat mensen hun gedrag aanpasten en zich aan de maatregelen hielden. ‘Dat ging heel erg goed. Nu gaat het om het volhouden van nieuwe gewoontes zoals handen wassen en afstand houden.’
Affectieve dreiging
‘Een belangrijke motivatie om je aan de regels te houden blijkt niet zo zeer de angst om zelf corona te krijgen, maar meer algemene zorgen om een uitbraak. ‘Affectieve dreiging’ noemt Renes dat. Uit Duits onderzoek bleek ook dat hoe kleiner het gebied waarvoor een nieuwe lockdown wordt afgekondigd, hoe makkelijker mensen dat accepteren. Mensen voelen zich meer aangesproken als het virus in hun directe omgeving toeslaat en zijn dan eerder geneigd zich aan maatregelen te houden.
‘Niet iedereen denkt dat het zal lukken om mensen ervan te overtuigen zich aan de regels te blijven houden. ‘Het percentage besmettingen is laag. In maart dachten mensen dat ze in groot gevaar waren en gingen ze braaf in lockdown. Ons brein ervaart die dreiging nu niet’, zegt gedragstherapeut Martin Appelo uit Groningen. ‘Mensen geloven niet dat het zo’n vaart loopt.’
‘Ook de oproep om anderhalve meter afstand te houden komt bij een grote groep mensen niet aan. Appelo: ‘Mensen die behoren tot risicogroepen zijn wel nog voorzichtig. Maar wie geen risico denkt te lopen, houdt zich niet aan de regel. Vooral jongeren die op vakantie gaan en het leven willen vieren.’
Bloemetje
‘Achteraf bezien was het misschien een onjuist signaal dat premier Mark Rutte en vicepremier Hugo de Jonge op 24 juni op hun voorlopig laatste grote persconferentie over de corona-uitbraak gaven. Weliswaar benadrukte Rutte dat het virus nog niet verslagen was, maar het bedankbloemetje voor de doventolken leek het einde van een tijdperk te markeren. De sfeer in het land was er een van optimisme. Het acute gevaar was weg, en met de dalende cijfers verdween ook de angst. Het werd drukker in de binnensteden en aan de kust, de ‘anderhalve meter’ verslofte.
‘Wat hoogleraar gezondheidscommunicatie Bas van den Putte van de Universiteit van Amsterdam betreft was het kabinet doorgegaan met de persconferenties. ‘De overheid communiceert te weinig. We zitten nog steeds in een ernstige crisis. Je moet zo vaak mogelijk uitleggen waarom we ons aan de regels moeten houden.’
‘Van den Putte vindt het curieus dat er op tv ‘meer autoreclames te zien zijn dan spotjes waarin de overheid vertelt hoe je levens kan redden’. Met het stijgende aantal besmettingen onder jongeren is het volgens hem ‘een kwestie van tijd’ voor ook kwetsbare mensen weer besmet raken. ‘Mensen nemen meer vrijheid dan de regels geven.’
‘In boetes ziet de hoogleraar overigens niets. ‘Als mensen zich niet aan de regels houden en massaal de wet overtreden, red je het niet met straffen. Iedereen weet dat de kans op een boete enorm klein is. Coronaregels zijn in die situatie niet goed te handhaven.’
Sociaal gedrag
‘Om mensen zover te krijgen dat ze hun gedrag aanpassen is ook meer nodig dan persconferenties en tv-spotjes. Van den Putte vindt dat mensen elkaar meer moeten aanspreken op gedrag. ‘Hoe meer mensen zich aan de regels houden, hoe groter de druk op anderen om het ook te doen. Wie als enige geen mondkapje draagt in het openbaar vervoer, voelt zich ongemakkelijk.’
‘Uit onderzoek in de Verenigde Staten in het begin van de uitbraak bleek dat posters die mensen aanspreken op een sociale norm (‘Uw buren blijven thuis. U ook?’) beter werkten dan een poster die mensen wees op de plicht hun land en familie te beschermen door thuis te blijven. Ook kan aanspreken op solidariteit helpen: veel mensen geven aan het heel erg te vinden als ze anderen zouden besmetten.
‘Het dragen van mondkapjes lijkt overigens ook een sociaal signaal af te kunnen geven: denk eraan, het virus is nog onder ons. Daardoor neigen mensen eerder naar meer dan naar minder afstand houden.
Wel willen maar niet (meer) kunnen?
‘Voorlichting blijft belangrijk. Specialist in gedragsverandering Renes ziet nu bijvoorbeeld dat mensen bij familie en vrienden bewust geen afstand houden, omdat ze erop vertrouwen dat de ander niet ziek is of verstandig met de maatregelen omgaat. ‘Ze hebben vaak het gevoel meer controle over de situatie te hebben dan met vreemden. Tegelijkertijd zijn er relatief veel uitbraken door feestjes en groepsbijeenkomsten. Dus daar moeten we wel iets mee.’
‘Verbied zulke samenkomsten niet, adviseert Renes, want ze zijn een belangrijke menselijke behoefte. ‘Leg uit hoe het veilig kan en laat daar voorbeelden van zien.’
‘Uit het onderzoek van de Corona Gedragsunit blijkt overigens dat maar een klein groepje mensen geen vertrouwen heeft in de maatregelen van de overheid. Maar tussen regels willen volgen en het daadwerkelijk dóén, kan een gat zitten.
‘Leg uit hoe het werkt’
‘Zo bleek begin juli dat veel mensen met klachten niet thuisbleven of zich niet lieten testen. Renes: ‘Terwijl in ons onderzoek de meerderheid aangaf dat te zullen doen bij klachten. Wat bleek: veel mensen wisten niet goed wanneer ze wat moesten doen bij welke klachten. Dan moet je dus niet alleen hameren op het belang van testen, maar ook beter uitleggen hoe dat in zijn werk gaat.’
‘Ook het slim inrichten van de omgeving kan mensen helpen zich aan de regels te houden. Moet je jezelf er steeds aan herinneren om je handen te wassen of is het eerste wat je ziet als je ergens binnenkomt een kraan of pompje met desinfecterende gel?
‘Denk ook aan apps die mensen waarschuwen als het op populaire plaatsen druk is: dan hoef je zelf niet de inschatting te maken maar krijg je een melding dat je beter weg kan gaan. In een park in Polen werd het gras gemaaid in de vorm van een dambord: op niet gemaaide plekken was het gras hoog en kon je niet zitten. Op de gemaaide vierkantjes daaromheen lukte dat wel. Zo wordt afstand houden vanzelfsprekend.
Creëer een collectief gevoel
Volgens hoogleraar gedragsverandering Van Baaren kan de overheid meer doen om mensen te motiveren, bijvoorbeeld door een collectief gevoel te creëren. Daar zijn mooie voorbeelden van uit het buitenland. In Texas was zwerfvuil een probleem. Texanen aanspreken met milieu-argumenten werkte niet. Toen is de campagne ‘Don’t Mess with Texas’ opgetuigd. Insteek: trotse Texanen houden Texas schoon. Dat werkte wel.
Tot slot kan worden opgemerkt dat deze beschouwing nuttige aanknopingspunten dient om het overheidsbeleid – in ieder geval ten aanzien van de covidcrisis – naar een herziening van het gevoerde beleid te voeren.
https://fd.nl/weekend/1352798/corona-in-de-zomer-wel-luisteren-niet-gehoorzamen?
