Tags
(Marc Hijink en Stéphane Alonso, nrc.nl, 21-1-20)
ASML Chipmachinemaker ASML wil naar China exporteren. Maar de vergunning blijft uit. Via het bedrijf is Nederland inzet van een felle geopolitieke strijd.
‘Technologisch voorop lopen? Graag. Dat chipmachinemaker ASML wereldwijd de toon zet, doet beleidsmakers in Den Haag al jaren glunderen. De jaarcijfers die de techkampioen woensdag presenteert, zullen het gevoel van trots bestendigen. Maar de schaduw die boven de presentatie hangt, zal niemand ontgaan.
Nu ASML het middelpunt van een geopolitieke wedloop tussen de VS en China is geworden, is er groeiende bezorgdheid. Kan het relatief kleine Nederland deze technologiereus voldoende beschermen? Hoe hou je twee grootmachten met tegengestelde belangen te vriend? „Wij moeten geen speelbal worden in dit verhaal”, zegt Kamerlid Arne Weverling, die bij de VVD over handel gaat. China-specialist Rob de Wijk zegt: „Gefeliciteerd Nederland, hier gaan we dus nooit uitkomen.”
Gelijk heeft De Wijk aangezien hier sprake is van fundamenteel tegenstrijdige belangen waardoor het archaïsche Nederlandse mensenrechtenbeleid de situatie steeds onmogelijker maakt: het wordt tijd om de dominee voorrang te verlenen boven de koopman want ethiek en moraal zijn hier de sleutels voor een oplossing. De EUV-techniek maakt het nog beter mogelijk om minderheden die opstandige meningsuitingen willen laten horen onmogelijk te maken. Dat gaat dus in tegen het EU-Verdrag en dat kan ook Brussel niet accepteren.
‘ASML maakt machines die met laserlicht ragfijne patronen voor chips drukken. Zulke apparaten zijn de aanjager van voortdurende schaalverkleining. De technologie maakt computers krachtiger, elk jaar weer. ASML wacht op een exportvergunning om een nieuwe, hypermoderne chipmachine, die met ‘extreem ultraviolet licht’ (EUV) werkt, aan de Chinese chipmaker SMIC te mogen leveren – de eerste levering van deze technologie aan China.
Amerikaanse druk
Het ministerie van Buitenlandse Zaken (BZ) zette de aanvraag vorige zomer opeens stil. Persbureau Reuters meldde begin januari dat dit gebeurd zou zijn na Amerikaanse druk, die tot aan premier Mark Rutte toe zou zijn uitgeoefend. EUV wordt in één adem genoemd met sleuteltechnologieën als quantum computing en kunstmatige intelligentie. De Wijk: „Een unieke technologie die absoluut noodzakelijk is voor China om op het niveau te komen van Taiwan, Zuid-Korea en de VS.”
Het groene licht moet komen van een speciale afdeling binnen BZ die jaarlijks 1.200 ‘gevoelige’ exportvergunningen beoordeelt. Normaliter is dat in acht weken bekeken; ASML wacht al een half jaar. Uitzonderlijk lang, zeker voor een machine waarvoor eerder al wel exporttoestemming is gegeven. Een groep van tien ambtenaren wordt geacht te beslissen in een controversieel dossier, terwijl van alle kanten aan hen wordt getrokken: inlichtingendiensten, andere ministeries en ASML zelf. Vorige week mengden de Chinese en Amerikaanse ambassade zich met een dreigende ondertoon in de discussie.
Civiel en militair gebruik
EUV is vergunningplichtig omdat de technologie op de dual goods-lijst staat van het ‘Wassenaar Arrangement’. Via dit overlegorgaan regelen 42 landen de export van goederen die zowel civiel als militair gebruikt kunnen worden. De onderhandelingen over de lijst zijn besloten. Beslissingen worden unaniem genomen, maar de belangen van de machtige VS wegen zwaar bij het vinden van een balans tussen veiligheid en economische belangen.
Nederland is niet dwars gaan liggen toen EUV aan de lijst werd toegevoegd, ervan uitgaande dat het een eigen, soevereine beslissing kon nemen over de vergunning. Dat pakte anders uit. De reflex van politiek Den Haag? Hou het zo technisch mogelijk. „De vergunning is een afweging van het ministerie en daar zijn gewoon criteria voor”, zegt VVD’er Weverling. „Het is niet aan mij of aan ambassadeurs om daar een oordeel over te vellen. En ik wil daar geen powerplay tegenover zetten. Wij willen zakendoen.”
De VVD maakt hier dus een fundamentele en zelfs principiële denkfout omdat dit probleem niet buiten ethiek en moraal om kán en mag gaan vanwege mensenrechten. Zolang mensenrechten niet op geopolitiek niveau besproken mogen worden zonder vetorecht van de één of andere kant, blijft het een onopgelost conflict.
Nederland zal „eigenstandig” een besluit nemen, zegt het kabinet. Maar volgens De Wijk heeft Nederland weinig in de melk te brokkelen. „Wat we hier zien is gewoon keiharde machtspolitiek. Wie wordt de nummer één? En dus wordt Nederland nu vermalen tussen Amerika en China. Dit heeft allemaal niks te maken met ‘Wassenaar’ of vergunningen.”
Dit laatste dus juist wel om boven aangedragen argumenten. Maar daarvoor is De Wijk blind.
De VS willen voorkomen dat China een zelfstandige chipindustrie bouwt. Met een blokkade hopen ze het land op achterstand te houden. Het is de les van Huawei: de razendsnelle opkomst van dat techbedrijf bewijst hoe snel China een markt kan domineren als het zijn zinnen erop zet.
En dit laatste is een feit.
En de les voor Nederland? De Wijk: „Onze soevereiniteit is gewoon beperkt, en als je dat een probleem vindt, moet je het verlenen van exportvergunningen in de toekomst via de EU laten lopen. Dat is een speler die wat kan en waar grootmachten hun handen kapot op zouden slaan.”
De Wijk bedoelt hier onze ‘economische’ ofwel handelspolitieke ruimte is gewoon beperkt, waaruit mag blijken dat de botsing draait om geopolitiek waarbij politiek én economische belangen in samenhang bepalend is geworden, met als uiterste consequentie militaire langetermijn belangen.
Dat is toekomstmuziek. Volgens De Wijk moet Nederland nu vooral „niets” doen. „De keuze is: ruzie maken met de VS of ruzie maken met China. Stel die keuze uit. Misschien waait er straks wel een andere politieke wind in Washington.”
Dit laatste is onjuist want niet relevant: iedere Amerikaanse regering zou zo redeneren, omdat het om de definitieve machtsbalans in de wereld gaat: VS of China. Niet alleen digitaal dus, maar daarmee ook militair en die vorm van democratie die mensenrechten laat prevaleren en dus niet de centraal geleide eenheidsdemocratie van China.
Luister ook naar deze aflevering van onze podcastserie NRC Vandaag: Twee wereldmachten vechten om de chipmachines van ASML in Veldhoven
