‘Ik aarzel niet om Rusland fascistisch te noemen’ (Paul van der Steen, Katern de Verdieping/Trouw, 14-4-23)
Timothy Garton Ash interview
Vijftig jaar was de Britse historicus Timothy Garton Ash druk met Europa en zijn geschiedenis, vaak stond hij vooraan bij grote gebeurtenissen. Nu blikt hij terug in een boek. ‘Het geloof in ‘almaar beter’ was naïef.’
‘Einde van de Koude Oorlog’, noteerde Timothy Garton Ash tijdens de persconferentie na de top van Sovjetleider Michail Gorbatsjov en de Amerikaanse president Ronald Reagan in december 1987. Hij heeft de opnames voor het schrijven van zijn boek Europa. Een persoonlijke geschiedenis nog eens teruggeluisterd. Het is destijds niet gezegd. Het ging om zijn persoonlijke analyse op dat moment. Garton Ash voorzag de nabije toekomst.
“Maar”, waarschuwt de hoogleraar Europese studies aan de universiteit van Oxford glimlachend, “vele andere keren zat ik ook helemaal mis. Aan het begin van de jaren tachtig schreef ik: er zal een kernoorlog zijn voor het einde van dit decennium. Meer mensen dachten dat toen. Maar er kwam er geen.”
Van de val van de muur (1989) tot aan 2008 leek Europa vakantie van de geschiedenis te hebben. “Vanaf de jaren zeventig was zoveel ten goede veranderd”, zegt Garton Ash (67).
“Dictaturen in Zuid-Europa veranderden in democratieën, de Europese samenwerking groeide, de onderlinge vijandschap leek verdwenen. ‘Almaar beter’ leek daarom het draaiboek voor de verdere toekomst. Alsof het om een soort zelfsturend proces gaat, en collectieve keuzes – en die van leiders – er niet toe doen. Vanaf 2008 bleek dat een misrekening en volgde crisis op crisis.”
Het schrijven van Europa, een aanstekelijke mix van geschiedenis, analyse en persoonlijke herinneringen, overtuigde Garton Ash verder van het gelijk van de filosoof Soren Kierkegaard. Die beweerde ooit dat het leven ‘voorwaarts moet worden geleefd, maar pas achteraf kan worden begrepen’. “Achteraf beschouwd ga je bijvoorbeeld pas zien hoeveel in de afgelopen halve eeuw eigenlijk ging over de teloorgang van het Russische Sovjetrijk.”Vanaf het moment dat Garton Ash in de jaren zeventig ging studeren in West-Berlijn was de Brit aanwezig op belangrijke plekken en momenten in de Europese geschiedenis, van de staking op de werf in het Poolse Gdansk begin jaren tachtig tot het snel veranderende Oost-Europa van 1989. Als journalist en columnist van diverse Britse media en als wetenschapper ontmoette hij bovendien veel van de sleutelspelers.
Soms gaf hij hen ook advies. Met collega-historici sprak hij bijvoorbeeld met Margaret Thatcher over wel of niet instemmen met de Duitse hereniging. De historici waren positief. Het overtuigde de Britse premier. “Goed, ik zal heel aardig doen tegen de Duitsers”, besloot ze de bijeenkomst.
Met de Tsjechoslowaakse schrijver/politicus Václav Havel, bouwde Garton Ash zelfs een vriendschap op. “Aan Havel heb ik de warmste herinneringen, vooral ook als mens. Maar iemand als paus Johannes Paulus II maakte eveneens indruk. Ik ben geen praktiserend christen, al helemaal geen katholiek, maar als het gaat om het vaak misbruikte woord ‘charisma’, had hij het.
“Maar laten we vooral de zogenaamd gewone mensen niet vergeten die tot grote dingen in staat blijken te zijn. Gewone Oekraïense burgers die zich opofferen aan het front voor de vrijheid bijvoorbeeld.”
Was u verrast door de Russische inval in februari 2022?
“Niet door de inval zelf. Wel door de vorm. Een verovering van bijvoorbeeld de landbrug naar de Krim hield ik voor mogelijk. Als de Russen zich daartoe hadden beperkt, was het ze waarschijnlijk gelukt. De invallen op vier plekken met als doel de volledige inlijving van Oekraïne verraste mij en vele anderen.”
U noemt Rusland in uw boek fascistisch.
“Dat woord wordt al decennialang bijna routinematig gebruikt. Agenten die optraden tegen demonstranten of een autoritaire hoogleraar werden al snel ‘fascistisch’ genoemd. Daar heb ik me altijd tegen verzet. Maar in dit geval aarzel ik niet om de term te gebruiken. Zeker, Rusland verschilt in sommige opzichten van eerdere fascistische regimes, maar er zijn ook heel veel overeenkomsten: de Führercultus, de retoriek van Russische superioriteit, de pogingen om andere landen te elimineren, de propaganda, het tot zondebok bestempelen van minderheden.”
*Hiermee heeft de auteur volkomen gelijk. En zeker als de evolutie binnen het begrip fascisme, dat niet gestart is sinds Duitsland en Italië, maar veel langer in de Europese regio’s al speelde en dus nog op een continent zonder natiestaten.
U bent zelf weleens historicus van het heden genoemd.
“Dat vond ik een treffende omschrijving. Ik heb vaak de voordelen gehad van het ter plekke aanwezig zijn. Dat maakt dat je details en indrukken kunt noteren, die anders verloren zouden gaan voor de geschiedenis. Het nadeel is dat je de langetermijngevolgen niet altijd kunt overzien en voorzien.”
Uw vader droeg als oorlogsveteraan een stuk Europese geschiedenis met zich mee. Welke invloed had dat op u?
“Mijn vader heeft zich tijdens de oorlog als militair een jaar lang vechtend een weg gebaand van de stranden van Normandië tot aan het noorden van Duitsland. Hij heeft veel vrienden om zich heen zien sneuvelen. Hij was een euroscepticus. Ik ben er zeker van dat hij, als hij nog had geleefd ten tijde van het referendum, voor de brexit zou hebben gestemd. Maar ik heb hem nooit op enige vijandigheid ten opzichte van mensen uit andere Europese landen kunnen betrappen. En toen ik zeventien was en vertelde dat ik Duits wilde leren, was dat meteen oké. Doe maar! Leer Duits! Pas enige tijd later ben ik mezelf ook een Europeaan gaan voelen.”
Waarom lukt dat bij veel anderen maar matig? Is er in de loop der jaren genoeg gedaan om gevoel bij Europa op te roepen?
“Nee, duidelijk niet. Voor veel mensen lijkt Brussel erg ver weg. Brussel fascineert niet. Men praat daar nu over de toekomstige vorm van de samenwerking, maar hoeveel mensen kijken met spanning uit naar de uitkomsten? Terwijl men bij een of andere Amerikaanse top wel alles op de voet volgt.”
*Het antwoord op dit dilemma is duidelijk, te weten dat bij de oprichting van de EU nooit rekening isn gehouden met de democratische achterstanden in de Oost-Europese Comeconlanden die hun zelfstandigheid pas verkregen na de val de Berlijnse Muur. Daarom kregen met name Polen en Hongarije alle vrijheid om tegen de EU-wetgeving te stemmen en daarmee werd een enorme lacune in de toelatingsprocedure zichtbaar die nog niet hersteld is: toegelaten worden terwijl de mentaliteit van deze vazalstaten van Moskou niet rijp waren om de eeuwenoude tradities van de Westeuropese grootmachten te kunnen evenaren en binnen enkele jaren tot ‘volwassen’ democratieën om en op te bouwen, mede vanwege de democratische worstelingen in met name Zuid-Europa die ook worstelden van dictaturen, zoals Portugal, Spanje en Griekenland.
U heeft zelf destijds met Havel nog aan een tekst voor het Europese volkslied gewerkt.
“We hebben inderdaad die prachtige muziek van Beethoven. Het hart slaat net wat sneller als we het Europese volkslied horen. Emmanuel Macron die op die klanken het podium opkwam, toen hij voor de eerste keer tot president was verkozen. Dat was een groots moment.
“En Europa heeft haar vlag. Dat is een ongelofelijk belangrijk symbool. Gek genoeg trouwens het meest bij mensen buiten de Unie. Ik was op het Maidanplein in Kiev tijdens de revolutie van 2014 en vergeet nooit meer hoe de mensen daar vol overtuiging met de Europese vlag zwaaiden. Net als in Groot-Brittannië tijdens demonstraties tegen de brexit.
“Voor mijzelf was het een pijnlijk moment, fysiek pijnlijk, toen Europese vlaggen verdwenen van Britse overheidsgebouwen. In plaats daarvan verscheen Boris Johnson, die parodie op Winston Churchill, met twee Union Jacks.”
Hoe kun je meer gevoel bij Europa oproepen?
“Erasmusbeurzen voor studenten zijn iets fantastisch. Die zouden ook moeten bestaan voor oudere mensen, voor ambachtslui, voor mensen zonder werk, noem maar op. Een van de grote thema’s van mijn boek is: er zijn, erbij zijn, die unieke ervaring. Dankzij massatoerisme kennen voor het eerst in de geschiedenis honderden miljoenen Europeanen elkaars land. Europa wordt daardoor een geleefde, doorleefde ervaring.
“Daar kun je op voortbouwen. Maar vergis je niet: het zal altijd een tweede identiteit blijven. Dat is een van de redenen voor de Engelstalige titel van mijn boek, Homelands. Het wordt niet de vervanger voor je eigen land. Het zal altijd ‘jouw eigen land en…’ blijven.”
Kunt u dat uitleggen?
“Kijk naar de uiteenlopende manieren waarop Europese landen reageren op de oorlog in Oekraïne. Daarin spelen nationale herinneringen of mythes een enorm belangrijke rol. De Britse reactie spiegelt het zelfbeeld. Wij vochten tussen 1940 en 1945 voor vrijheid. Hier is een land dat vecht voor vrijheid. Dat is een goed gevecht. Laten we onze bijdrage leveren. Duitsland, Frankrijk of Italië linken het aan hun eigen verhalen.”
Welke lessen zijn daaruit te leren voor de toekomst?
“Bouw geen Europa tegen de naties in, maar doe dat met ze. De geschiedenis van dit werelddeel tijdens de afgelopen tweeduizend jaar draait om Rome. Of beter gezegd: ‘Romes’. Steeds opnieuw werden nieuwe ‘Romes’ met de bijbehorende rijken gebouwd en vervolgens werden ze weer vernietigd.”
Hoe bouw je wel iets bestendigs?
“Het begin van wijsheid is de gulden middenweg vinden tussen eenheid en diversiteit. Brussel en zijn instituties zijn daar niet heel goed in. Bij twijfel kiezen ze altijd voor de eenheid, voor meer Europa. Terwijl dat niet altijd het beste antwoord is.
“Een juiste mix tussen eenheid en diversiteit is beter. Anders krijg je een continu gevecht met de nationalisten en de populisten, die spreken uit de naam van soevereiniteit, tegenover degenen die alles als een zegen zien en die alleen maar meer Europa willen. Zo zwart-wit en voorspelbaar hoort een gezond debat niet te verlopen.”
Is er nog een historisch voorbeeld waar Europa van kan leren?
“Misschien het Heilige Roomse Rijk [rijk in Centraal-Europa, 962-1806, bestaand uit verschillende vorstendommen die onder gezag van de katholieke Duitse keizer vielen, red.]. Dat was eeuwenlang ongelofelijk succesvol. Het kampt met een slecht imago, vooral door een grappige opmerking van Voltaire dat het niet heilig, niet rooms en geen rijk was. Maar in werkelijkheid wist het heel slim eenheid en verscheidenheid te combineren.”
U onderscheidt in uw boek verschillende generaties Europese leiders en laat zien hoe hun persoonlijke ervaringen doorwerkten. Wat verwacht u van de generatie die nu klaarstaat?
“Een mens wordt gevormd in zijn jonge jaren. Je had de 14’ers: De Gaulle, Churchill en anderen, in essentie gevormd door de Eerste Wereldoorlog. De 39’ers: mensen als mijn vader, maar ook Helmut Kohl, François Mitterrand, bij wie de Tweede Wereldoorlog diepe sporen trok. De 68’ers met hun grote invloed op onze sociale en culturele normen. Daarna de 89’ers, mensen die jong waren toen De Muur viel en die daar veel, achteraf gezien te veel optimisme aan ontleenden.
“Gaan we nu een generatie van 22’ers zien, degenen voor wie de grootste vormende gebeurtenis de grootste oorlog in Europa sinds 1945 is? Een enorme crisis bovenop covid en de klimaatverandering.”
*Vanuit deze generatie-indeling kan een visie worden opgebouwd en dat is dus een taak voor de politiek.
En gaat die generatie er komen?
“Zeker. Ik heb op Oxford met hele talentvolle, jonge mensen mogen werken. Ze zaten barstensvol ideeën. Al gingen die tot 2022 wel vaak over groene thema’s en vrijheid. De grote geopolitiek hield hen niet erg bezig. Dat moet nu toch langzaam aan het veranderen zijn.”
*Die nieuwste studentengeneratie hebben gelijk dat de ‘grote geopolitiek’ hen niet echt bezighoudt, want inmiddels een achterhaald als we ons realiseren dat ‘geopolitiek’ wat anders is dan het ‘globalisme’ of ‘globalisering’ , dat een misleidende term is: het gaat niet om grotere welvaart voor de héle wereldbevolking, maar louter en alleen om de steeds grotere economische en dus politiek macht van multinationals en daarmee een ontwikkeling die noodzakelijkerwijs zal verdwijnen op de korte termijn, aangezien de onrechtvaardigheden tussen rijk en arm explosief zijn gestegen, maar dat het rijke westen geen voeling mee heeft want niet empathisch ingesteld. Daarom zullen de Chinezen de leemte gaan opvullen, maar ook daar gelden de natuurwetten van rechtvaardigheid, die als een boemerang op Beijing zal terugslaan, gelet op de moderne slavernij onder de minderheden, die geforceerd worden om het centrale gezag te volgen. Een pure dictatuur dus die het nooit zal redden op de lange termijn, omdat het een historische wetmatigheid is dat beschavingen opkomen en weer ten onder gaan.
Welke raad zou u ze meegeven?
“Aan het einde van het boek haal ik de Italiaanse politicus/filosoof Antonio Gramsci aan. Die beschreef in een brief aan zijn broer zijn gemoedstoestand: mijn geest is pessimistisch, maar mijn wil is optimistisch. Dat is hét recept voor mentale kracht en een realistische visie: voorzie het ergste en zet je in voor het beste.”
Dit mag wijsheid worden genoemd: ‘voorzie het ergste en zet je in voor het beste.’
[Timothy Garton Ash – ‘Europa. Een persoonlijke geschiedenis.’ Vert. Inge Pieters. De Geus; 408 blz., € 26,99]
https://krant.trouw.nl/titles/trouw/8321/publications/1842/articles/1803752/28/1