… maar niets zal veranderen (Ilja Leonard Pfeiffer, Katern Opinie & Debat/nrc.nl, 3-3-18)
Alles moet anders in Italië (digitale versie)
Italië Eén thema beheerst de Italiaanse verkiezingen: verandering. Italianen snakken ernaar. Iedere verkiezing weer. Ook al weten ze dat er niets verandert, schrijft Ilja Leonard Pfeijffer.
2 maart 2018
# Zoals de meeste bijzonderheden van Italië alleen vanuit het verleden zijn te begrijpen, om niet te zeggen dat het land volledig wordt gegijzeld door zijn historie en tradities, zo is ook de moeizame verhouding tussen Italiaanse burgers en de politiek, die nu in de aandacht staat vanwege de parlementsverkiezingen van morgen, zondag 4 maart, uitsluitend te bevatten met behulp van de geschiedenis.
# Het is fundamenteel om te beseffen dat Italië gedurende een groot deel van de geschiedenis bezet is geweest door vreemde mogendheden. Vanaf de Renaissance tot halverwege de negentiende eeuw viel het schiereiland grotendeels onder de controle van de Spaanse koning en de Habsburgse Oostenrijkers. Ik vat het nu even heel kort samen, maar waar het om gaat is dat eeuwenlange ervaring met buitenlandse overheersing ervoor heeft gezorgd dat Italianen een diepgeworteld wantrouwen koesteren tegen de overheid. Het is in het Italiaanse DNA gaan zitten om weinig heil te verwachten van de staat en om het centrale gezag eerder als een vijand te beschouwen dan als een vriend. Italianen hebben van hun geschiedenis geleerd dat ze hun eigen boontjes moeten doppen. Ze dienen op te komen voor zichzelf, want de staat zal dat zeker niet doen. Dus zijn ze zich gaan organiseren in hechte groepen, gebaseerd op bloedbanden en vriendschappen, die de bescherming bieden die de staat niet garandeert en die bescherming bieden tegen de staat. Dat is de oorsprong van allerlei vormen van nepotisme en vriendjespolitiek. Het is tevens de oorsprong van de maffia.
Een verdeeld land
# Daar komt nog iets bij. Hoewel Italië in alle opzichten een stokoud land is, is de Italiaanse eenheidsstaat een piepjong fenomeen. De officiële datum voor de Italiaanse eenwording is 17 maart 1861. En in de 157 jaar dat het land bestaat, heeft de eenheid nauwelijks wortel geschoten. Het is een vernislaagje dat de enorme regionale verschillen te nauwer nood aan het zicht onttrekt. We hebben de driekleur, die we in het buitenland op pizzadozen kunnen drukken, en het nationale voetbalteam, maar ik hoef vanuit Genua, waar ik woon, maar een uurtje de trein te nemen naar het noorden, naar Piemonte of Lombardije, of naar het oosten, naar Emilia-Romagna of Toscane, en alles zal anders zijn. De cultuur, de gerechten op de menukaart, de mentaliteit en de tradities zijn daar totaal verschillend. Tot de uitvinding van de televisie gold dat zelfs voor de taal. Als Italianen elkaar in het buitenland ontmoeten, is de eerste vraag die zij elkaar stellen waar zij vandaan komen. Dat zij Italiaans zijn, zegt niet zoveel. Het verschil tussen een Milanees en een Palermitaan is groter dan dat tussen een Torinees en een Fransman.
# Ik beschouw de grote regionale diversiteit persoonlijk als de rijkdom van Italië. Maar een gevolg van het feit dat de eenheid als zwak wordt ervaren, is dat de staat als zwak wordt ervaren. Een groot deel van de Italianen identificeert zich niet of nauwelijks met de centrale regering in Rome.
Wantrouwen
# De afstand die Italianen voelen tot hun regering en parlement wordt nog vergroot door het feit dat Italië traditioneel gezien een uiterst hiërarchisch land is. Het gezag doet er weinig aan om de kloof met de burgers te dichten. Politici omringen zichzelf met titels, bodyguards en privileges en koesteren hun onbenaderbaarheid achter de muren van hun eeuwenoude palazzi. Zelfs op lokaal niveau is dat zo. Ik zal een voorbeeld geven. Toen ik nog in Nederland woonde, woonde ik in Leiden. Als ik een Leidse wethouder of de burgemeester zou willen spreken, bel ik of stuur ik een mail en heb ik morgen een afspraak. Of ik loop door Leiden en kom ze op straat tegen. Ik heb bij verschillende gelegenheden ook wel verschillende ministers van het Koninkrijk informeel gesproken. In Italië zou dat absoluut ondenkbaar zijn. Toen ik de wethouder van cultuur van Genua een keer een plan wilde voorleggen, heb ik mij in allerlei bochten moeten wringen om vrienden van mijn vrienden de gunst te kunnen vragen om mij in contact te brengen met iemand die wellicht de juiste persoon kent om het persoonlijke telefoonnummer van diens secretaresse te achterhalen. En de reden dat het zo moeilijk was, was niet dat ik een buitenlander ben. Ook Italianen hebben zonder de juiste contacten geen enkele mogelijkheid om een gezagsdrager te spreken te krijgen.
Italië heeft de driekleur, om in het buitenland op pizzadozen te drukken
# Er is in Italië dus sprake van een centraal gezag dat ten diepste wordt gewantrouwd en waardoor de bevolking zich nauwelijks vertegenwoordigd voelt. Een van de gevolgen van deze situatie is dat belastingontduiking een nationale sport is in Italië. „No taxation without representation”, scandeerden de Amerikaanse kolonisten in de achttiende eeuw. Dat is precies zoals honderd procent van de ruim 60 miljoen Italianen erover denkt. Belastingontduiking wordt door veel mensen niet eens als een misdaad gezien. Als de staat vijandig is, is het eerder een plicht. Het grootste deel van de Italiaanse economie is een zwart circuit. De staat heeft daar geen enkele greep op. En omdat de staat hierdoor slechts beperkte middelen heeft om de economie te sturen, wordt de perceptie van een zwakke staat versterkt, waardoor de neiging om belasting te betalen alleen maar nog verder afneemt.
Dit betekent dat de Italiaanse staatsschuld nooit kan worden teruggedrongen en dat de Italiaanse economie dat voor het grootste deel een zwart circuit is, dus ook nooit wit kan worden gemaakt en dat de Italianen dus wel moeten profiteren van welwillendheid van de noordelijke eurozone als het om eerlijke belastingafdrachten gaat: als minimaal driekwart – ik probeer ‘het grootste deel van de Italiaanse economie in getallen of percentages te vangen – geen belasting betaalt, moet Italië zich op ‘alternatieve’, creatieve wijze proberen de 3%-EMU-norm te halen.
Onbegonnen werk als de Italiaanse verzorgingsstaat van noordelijke kwaliteit is; maar die zal ook geheel afwezig zijn. Italië was al een twijfelfactor bij toetreding tot de EEG, maar nu wordt ook duidelijk waarom. Er bestaat in de zuidelijke eurozone geen normale ‘witte’ economie en de politieke besluitvormers van weleer hadden dus geen notie hoe dit land modern moest worden gemaakt en binnen de EEG/EU moest worden ongepast. Een soort Grieks drama, maar dan in het groot door zijn traditioneel sterke economische sectoren als de auto-industrie.
Revolutionair fatalisme
# Wanneer er, zoals op 4 maart, verkiezingen zijn die de Italianen de gelegenheid bieden om hun stem te laten horen, leidt dat tot de paradoxale combinatie van twee oersentimenten. Het eerste is de diepgevoelde noodzaak dat alles anders moet. Het maakt niet uit hoe precies, als het maar anders is. Want slechter dan het nu is, kan het niet worden.
Wat heeft Pfeiffer ons een dienst bewezen door dit heldere betoog, dat geen enkele statisticus had kunnen overtreffen. Voor mij dus nieuwe gegevens waarmee ook in één klap duidelijk is geworden hoe armetierig in politiek-economisch, maar ook sociologisch-antropologisch Italië gegrondvest is en er dus geen enkel uitzicht bestaat op een normaal functionerende Unie in de toekomst wel te verstaan.
En waarom blijf ik in de EU geloven, zoals ik hierboven al aangaf? Omdat in een wereld die gemondialiseerd is – wat niet meer valt terug te schroeven of ongedaan gemaakt – alleen in grote blokken wordt gewerkt, een economische unie met een hybride bestuursvorm (zoals symbolisch in de vorm van de Europese Commissie als uitvoerend dagelijks bestuur en de Europese Raad als richtingbepalend orgaan die de helikopterview gestalte en inhoud geeft) de enige oplossing is waarbij natiestaten hun soevereiniteit kunnen blijven behouden.
Over een generatie bestaat ook in Afrika een EU-achtige constructie en over twee generaties eveneens in Zuid-Amerika. Achterblijvende naties of continenten of anderszins achterblijvers in deze economische samenwerkingsverbanden zijn onmogelijk geworden. Immers ook de achterblijvende naties zoals Afghanistan en andere kleine staatjes rondom India en Pakistan of in Zuid-Amerika komen straks hun eisen neerleggen op de mondiale fora om in de vaart der volkeren te worden meegenomen.
[Ilja Leonard Pfeijffer is schrijver, dichter en columnist voor NRC. Hij woont in Genua.]
https://www.nrc.nl/nieuws/2018/03/02/alles-moet-anders-in-italie-a1594257
