Hoe begeerlijk is een risicoloze samenleving? (Susanne Geuze, Ten eerste/de Volkskrant, 8 augustus)
Na het bouwkranenongeval in Alphen aan den Rijn draaide het maar om één vraag: had dit ongeluk kunnen worden voorkomen met meer toezicht? Een logische reactie. Maar hoe veilig kun je een samenleving maken? En wat betekent dat voor burgers?
# Ondanks pogingen van de overheid om de zogenoemde ‘risico-regelreflex’, het overreageren op risico’s dat vaak uitmondt in dure maatregelen die weinig effect hebben, te doorbreken, schieten we met z’n allen automatisch in die kramp wanneer er iets ernstigs gebeurt, zegt hoogleraar Van Gunsteren. ‘Je kunt het politiek nu eenmaal niet verkopen als je zegt: tja, kan gebeuren. Mensen willen het gevoel hebben dat er actie wordt ondernomen.’
# Dus of het nu gaat om de ontplofte vuurwerkfabriek in Enschede in 2000, de cafébrand in Volendam in 2001 of de omgevallen hijskranen in Alphen aan den Rijn van afgelopen maandag: er worden commissies ingesteld om het voorval te onderzoeken, rapporten vol aanbevelingen volgen – alles om het risico op een nieuwe ramp nóg kleiner te maken. Na de rampen in Enschede en Volendam besloot het toenmalige kabinet dat risico’s beter in beeld moeten worden gebracht. Op de website Risicokaart.nl, samengesteld door de overheid en hulpdiensten, kan iedereen nu ‘eenvoudig de risico’s in de buurt traceren‘, van verkeersongevallen tot overstromingen.
Een aspect wordt in deze heldere analyse van de Volkskrant over het hoofd gezien, te weten dat, buiten het feit om dat risico’s nooit geheel uit te sluiten zijn, dat er ook handelingen worden uitgevoerd, waarvan ieder zinnig mens ziet of weet dat hier sprake is van amateuristisch gedrag. Daar hoort het ongeval in Alphen ook bij; iedere bouwkundig deskundige op radio1 sprak zijn verbijstering uit over ‘dat geknoei’ van afgelopen week. Een volkomen normale en redelijke en dus acceptabele mening. Er werden dus duidelijke regels overtreden en daarvoor hoef je het onderzoeksrapport van de Onderzoeksraad voor Veiligheid (OVV) niet voor af te wachten, hoewel de burgemeester van Alphen dat formeel in haar functie dat wel hoort te doen. Alle begrip daarvoor.
Ook de vuurwerkramp in Enschede roept achteraf de vraag op of een vergunning had moeten worden afgegeven voor een dergelijke locatie binnen in en woonwijk. Dat is vragen om moeilijkheden. De cafébrand in Volendam kan ook door een lichtzinnig moment van de cafébaas zijn veroorzaakt als zijn traditionele routinehandelingen van voorafgaande jaren niet tot een ongeluk hadden geleid. Kortom, zowel de eigenaar van vuurwerkdepot als de café-eigenaar zullen regelmatig geconfronteerd worden met boze dromen in hun slaap, of zelfs mogelijk worden veroordeeld tot structureel slapeloze nachten in de rest van hun leven, door hen zelf veroorzaakt vanwege verwijtbaar gedrag.
Maar wetenschappers komen natuurlijk niet snel met een dergelijke praktische psychologie aanzetten omdat ze te routineus – lees: als automatisme – in hun wetenschappelijke handwerk blijven hangen. Daarom worden commissies terecht ingesteld, niet dat ze leerstof voor het gezag opleveren, want in die hoek is de hectiek van alle dag reden om die rapporten in het archief op te bergen, maar wel om nabestaanden het gevoel te geven dat hen recht wordt gedaan en om juridische claims te kunnen behandelen en afwerken. Deze samenleving dreigt niet ten onder te gaan aan het ideaal van een risicoloze samenleving, maar aan de onvermijdelijke gemakzucht die ontstaat door de routine van de dag. Die routine maakt lui en maakt inschattingen vals. We ‘schieten dus niet te ver door in die controledwang.’
De conclusie luidt dat een risicoloze samenleving natuurlijk niet bestaat want dat betekent het paradijs en die is op aarde ondenkbaar, maar dat de meeste fouten menselijk zijn, maar sommige fouten echt verwijtbaar en dientengevolge slapeloze nachten opleveren (‘verwijtbaarheid door eigen gedrag’). Wordt die vraag structureel gesteld, dan zijn er langs die weg snelle antwoorden mogelijk. Zowel Alphen, Haaksbergen, Enschede en Volendam vallen onder die categorie.