Tags
Premier Rutte en excuses: het blijft een ongemakkelijke combinatie (Wilfred Scholten, Voorpagina/Trouw, 6 juni 2023, 20:25
Premier Mark Rutte wacht dinsdag een zwaar debat in de Tweede Kamer. Hij moet zich verdedigen tegen de harde kritiek dat hij ondanks zijn excuses en beloftes de Groningers in de steek heeft gelaten. Het is een patroon dat vaker te zien is, tot ongemak van de Kamer en hemzelf.
Het is een niet-alledaagse setting op 25 april in Garmerswolde. In een zaal vol Groningers zit minister-president Rutte wat onwennig achter een tafel met een groot wit kleed erover. Naast hem staatssecretaris Hans Vijlbrief, verantwoordelijk voor de afhandeling van schade en herstel in de door aardbevingen geplaagde provincie.
Dit is het moment waar velen op gewacht hadden. Het kabinet reageert officieel op het eindverslag van de parlementaire enquêtecommissie Groningers boven gas. Deemoedig biedt de premier zijn excuses aan. “We staan hier met de pet in de hand, we kunnen niet al het leed weghalen. Maar we gaan het anders doen.” Om even later commentaar te geven op zijn eigen woorden: “Ik hoor de Groningers hardop denken: daar gaan we weer. Nog meer mooie woorden. Nog meer wantrouwen. Ik realiseer me die scepsis.”
Onbewogen kijken de Groningers naar zijn vierde excuus in dit politiek beladen dossier. De woorden van Rutte zijn weloverwogen, maar afstandelijk. Ze lijken deze keer niet aan te komen, zo blijkt na afloop uit de reacties van de betrokkenen. De emotionele snik van de staatssecretaris naast hem zal die middag meer indruk maken dan de zorgvuldig gekozen woorden van de minister-president.
De Kamer bespreekt de bevindingen van de enquêtecommissie
Excuses en Mark Rutte, het is een combinatie die nog steeds, of beter gezegd: steeds meer, tot ongemak leidt. Deze dinsdag gaat het er opnieuw over in de Tweede Kamer als de kabinetsreactie op de bevindingen van de parlementaire enquêtecommissie wordt besproken.
Een van de stevige conclusies van dat onderzoek is dat de premier het verschil niet heeft gemaakt in de afhandeling van de problemen na de aardbevingen, zelfs nadat hij in 2019 al zijn excuses had aangeboden en beloftes had gedaan om werk te maken van schadevergoeding en herstel.
“Het is typisch het patroon dat we altijd bij de premier zien”, zegt fractievoorzitter Jesse Klaver van GroenLinks op zijn werkkamer in het gebouw van de Tweede Kamer. “Hij belooft van alles, maar als het er op aankomt lost hij het niet op, dan verslapt zijn aandacht en laat hij het lopen”.
De enquêtecommissie, waarvan zijn partijgenoot Tom van der Lee voorzitter was, verwoordt het iets diplomatieker: “De minister-president heeft de ernst en urgentie van de problematiek in Groningen lange tijd zwaar onderschat”. Pas in 2017, vijfeneenhalf jaar na de zware aardbeving bij Huizinge, beseft hij hoe groot het probleem eigenlijk is.
Pas in juni 2019 ‘welgemeende excuses’
Maar dan nog is de urgentie niet zo hoog dat hij zelf actie onderneemt. Pas na het lezen van een interview met de inspecteur-generaal voor het Staatstoezicht op de Mijnen in 2018 valt het kwartje, zo blijkt later. In Buitenhof zegt Rutte begin dat jaar voor het eerst ‘sorry’, om pas in juni 2019 in de Tweede Kamer ‘welgemeende excuses’ aan te bieden. Zijn motivatie: “Omdat veiligheid in het gaswinningsgebied nooit een rol heeft gespeeld, omdat de overheid de ernst van de situatie veel te lang heeft onderschat en omdat bij het schadeherstel snelheid en voortvarendheid het steeds hebben afgelegd tegen juridische precisie”.
“Maar ook deze excuses hebben niet geleid tot een wezenlijke verandering waar Groningers iets aan hebben gehad”, constateert de enquêtecommissie. Sterker nog: de premier wekte met zijn woorden grote verwachtingen. Hij ging bij de getroffen Groningers op bezoek en liet zich informeren over schade en herstel aan huizen. Dat maakte kennelijk weinig indruk, want – zo meent de commissie – in zijn rol als minister-president bracht hij “geen wezenlijke verandering teweeg ten gunste van Groningers. Dat was gezien de voortslepende aard van de schade- en versterkingsproblematiek wel op zijn plek geweest.”
Snoeiharde conclusies, waar Rutte behoorlijk van onder de indruk lijkt, gezien zijn reactie op de persconferentie in Nieuwspoort op 24 februari. De normaal zo breedsprakige premier weigert in te gaan op vragen van journalisten over de kritiek op zijn rol in ‘Groningen’. Als hij iets zou zeggen over zijn rol, ging het daarover en niet over Groningen, is zijn hardnekkige verdedigingslinie.
Twee weken later komt Rutte er zelf op terug. Dat had hij gewoon niet goed gedaan, krijgen de journalisten te horen. Hij wil het ‘vanaf nu’ beter doen. “Dat verdient het rapport en dat verdienen ook de Groningers.” Het woord komt niet letterlijk uit zijn mond, maar het is er opnieuw: excuses.
Pas een problem als hij het niet meer kan herkennen
Voor Pieter Omtzigt is het herkenbaar. Het Kamerlid dat samen met Renske Leijten (SP) de toeslagenaffaire aan het licht bracht, ziet een patroon. “De premier ziet pas iets als een probleem als het in Den Haag een probleem is geworden wat hij niet meer kan ontkennen. Hij heeft geen zicht meer op wat de mensen werkelijk bezig houdt en hoe hij de vraagstukken van morgen moet aanpakken.”
Jesse Klaver ziet dat ook. “Rutte komt pas in actie als het echt niet anders kan.” Er valt dan een vast stramien te ontdekken in zijn reactie. Eerst benoemen dat iets ‘vreselijk’ of ‘verschrikkelijk’ is, dan dat het kabinet het probleem enorm onderschat heeft, vervolgens komen de excuses, daarna de belofte dat het kabinet ‘vanaf nu’ enorm zijn best gaat doen en tot slot dat er voor een goede aanpak een ‘versnelling’ moet komen.
Dat woord ‘versnellen’ valt opvallend vaak. Zowel over de toeslagenaffaire als ‘Groningen’, maar ook over het slepende stikstofdossier en zelfs de afhandeling van de schade als gevolg van de watersnoodramp in Limburg. In die provincie komt Rutte pas ruim een jaar na de overstromingen op werkbezoek. De premier heeft ter plekke een oplossing: de schadeafhandeling moet ‘versneld’ worden. Bij ‘het vreselijke toeslagenschandaal’ belooft hij hetzelfde: versnelling. Niet te snel, legt hij later aan journalisten uit. Want: “Hoe kun je dat doen op een manier dat je niet met de beste bedoelingen denkt te versnellen, maar in de praktijk aan het vertragen bent, omdat je alles overhoop gooit, waardoor je gaat vertragen?”
Net als de enquêtecommissie concluderen politici en oud-politici die direct met Rutte werken of gewerkt hebben, dat er vervolgens weinig gebeurt. Dat heeft volgens hen vooral te maken met zijn manier van werken en zijn politieke persoonlijkheid. Rutte is een crisismanager, iemand van de korte klappen, die al snel zijn aandacht verliest als het te lang duurt. Hij is in zijn element tijdens een avondje doorhalen als hij probeert partijen bij elkaar te brengen. Vandaar zijn ongemak met de affaires die nu aan hem kleven. Dat is niet af te doen met een kort en hevig crisisoverleg. “Het is een mengeling van het verslappen van de aandacht en de wil om het politiek te overleven. Dan moet je er dus niet zelf te veel in meegesleept worden”, aldus een voormalige fractievoorzitter.
Twee voortreffelijke staatssecretarissen
Het lijkt een Haagse wetmatigheid, zeggen politici die met hem gewerkt hebben: Rutte zorgt er altijd voor dat er minstens een andere bewindspersoon tussen hem en het politieke probleem zit. Dan kan hij er niet persoonlijk op afgerekend worden. Hij geeft ook ruiterlijk toe dat hijzelf nooit zijn mouwen opstroopt om vuile handen te maken. Daar heeft hij immers ‘twee voortreffelijke staatssecretarissen’ voor, zei hij op 10 maart tijdens zijn wekelijkse persconferentie, toen hem gevraagd werd naar parallellen tussen de toeslagen- en aardbevingsaffaires. “Uiteraard ben ik in nauw contact met beiden.”
Maar wat er precies achter de schermen gebeurt en hoe groot zijn invloed is, valt moeilijk te achterhalen. “Als collega’s in de problemen komen, kan ik helpen om de knoop eruit te halen”, vertelt hij in het debat op Verantwoordingsdag, vorige week woensdag. “Dat gebeurt achter de schermen, daar kan ik hier niet stoer over doen”.
Is het bluf? Een politicus die wekelijks met hem omgaat, weet dat hij geen lange adem en geduld heeft om ergens lang in te blijven hangen. Rutte heeft volgens hem een aandachtsspanne van hooguit vier weken. Jesse Klaver heeft die ervaring ook: “Hij heeft desinteresse voor de inhoud bij langlopende, lastige dossiers. De drive om erbovenop te zitten is er niet. Het meeduwen als het moet. Ja, soms wel, zoals bij de dividendbelasting. Dan zit hij er geharnast in en wil hij van geen wijken weten. Dan is hij inhoudelijk gedreven. Maar waarom dan niet die gedrevenheid tonen voor de bewoners van Groningen?”
Een meester in de omgang met collega’s en gewone burgers
De kracht van Rutte is nog steeds zijn omgang met collega’s en met gewone burgers. Zijn empathie, het vinden van de juiste woorden, ook troostend, met zelfs een traan af en toe. Vriend en vijand zijn het daarover eens: daar is hij een meester in. Ook bij de excuses die hij maakte over het slavernijverleden en het lot van de Joodse landgenoten tijdens de Holocaust weet hij mensen te raken. Het zijn zorgvuldig geformuleerde speeches, waarin ook iets van zijn eigen gevoelens en worsteling (in het geval van de slavernij) naar voren komt.
Dat is bij ‘Groningen’ en de toeslagenaffaire heel anders. In het laatste debat over die kwestie, dinsdag 23 mei, is dat ongemak bij de premier duidelijk zichtbaar. Zijn antwoorden op vragen van Kamerleden zijn extreem kort en zakelijk, zijn ogen vaker dan normaal gericht op het papier voor hem, de ontspannenheid is ver te zoeken. Opvallend is dat deze grote communicator aan het eind van het debat rond middernacht in sneltreinvaart de moties van commentaar voorziet, maar het woord niet even richt tot de toeslagenouders op de tribune die de hele avond het debat volgen.
Hoe het dinsdag zal gaan tijdens het debat over Groningen? “Het kan toch niet dat de Tweede Kamer hem hiermee weg laat komen”, zegt Caroline van der Plas van BBB. “Ik zal niet meteen een motie van wantrouwen indienen, want ik vind dat Rutte eerst de kans moet krijgen zich te verweren. Maar ik sluit dat niet uit en ik zal zeker niet de enige zijn, verwacht ik.”
De Groningers verwachten dat de partijen voor hen opkomen
De eenpitter in Den Haag met inmiddels een grote fractie in de senaat hoopt dat de coalitie voor de verandering de rijen niet kunstmatig gesloten houdt. “De Groningers verwachten dat de partijen voor hen opkomen. Vijlbrief hoeft niet weg, die man doet zijn best. Maar voor Rutte is de maat wat mij betreft vol. Als hij hier niet op afgerekend wordt, wanneer dan wel? Ik heb mijn hoop op de coalitie gevestigd.”
Wat Pieter Omtzigt vooral dwars zit, is dat de democratische controle is uitgehold. Dat is ontstaan na het debat op 1 april waarin hij zelf het onderwerp van discussie was in verband met ‘functie elders’. “Een kardinale fout is dat het grootste deel van de coalitie het Rutte snel vergeven heeft, waardoor de lat voor een bewindspersoon om weggestuurd te worden vanwege een fout wel heel hoog is komen te liggen. Rutte heeft daaraan bijgedragen door heel vaak sorry te zeggen, stukken kwijt te raken en vaak niet de waarheid te spreken.”
[De naam van de anonieme fractievoorzitter is bekend bij de hoofdredactie.]