‘Duits Europa’ roept almaar meer verzet op’ (Erwin van den Brink, Opinie & Dialoog/fd, 11 juni)
Calvinistische rechtlijnigheid versus katholieke plooibaarheid doortrekt zakenleven en politieke samenwerking in Europa
# De Griekse premier Alexis Tsipras, een communist, heeft een machtige medestander in zijn kritiek op het kapitalisme: paus Franciscus. Nieuw is die katholieke weerzin tegen het kapitalisme niet want ‘de geest van het kapitalisme’ is, zoals de Duitse socioloog Max Weber bijna een eeuw geleden heeft uitgelegd, niets anders dan ‘de ethiek van het protestantisme’. Onder leiding van de domineesdochter Angela Merkel is Europa doordrenkt met dit protestantse ethos en dat stuit op groeiend verzet in de katholieke en de christelijk-orthodoxe wereld.
# De afkeer werd in het FD van zaterdag 23 april goed verwoord door Olivier Blanchard, hoofdeconoom van het IMF ten tijde van de schuldencrisis in 2012, Hij is Fransman. En Frankrijk is ondanks de laïcité een nadrukkelijk niet-protestants land. Het is even niet-katholiek als Turkije niet-islamitisch is. Zonden kun je vergeven. ‘Maar’, merkt Blanchard bitter op, ‘in plaats daarvan was het verhaal vanuit Duitsland: jongens jullie hebben gezondigd, jullie moeten je schulden afbetalen en wij willen er verder niets over horen.’ Het klinkt een beetje als het adagium van de zakenman Bul Super uit de stripreeks Olivier B. Bommel van Marten Toonder: ‘Zaken zijn zaken’.
# Die calvinistische rechtlijnigheid tegenover katholieke plooibaarheid, het Europese zakenleven is ervan doortrokken. Je leest het in De Prooi van Jeroen Smit als het gaat om de overnamepoging door ABN Amro van de Italiaanse bank Antonveneta. Je proeft het in de krant als het gaat over Air France en ‘onze’ KLM.
# Maar de Europese samenwerking begon als een initiatief van (katholieke) Duitsers en Fransen uit de Elzas en het Rijnland: Konrad Adenauer, Robert Schuman en Jean Monnet, samen met Belgen, Luxemburgers, Italianen en Nederlanders. Deze katholieke politici grepen voor de vormgeving van de Europese samenwerking terug op het corporatisme, dat inrichting van de economie nastreefde zoals die was voor de Reformatie. In deze gildensamenleving werden tarieven en toegang tot markten via overleg geregeld. Markten waren niet vrij.
In de eerste plaats wijst deze analyse van historische tegenstellingen in Europa op een fundamenteel contrast die sluimert binnen de huidige generatie EU-regeringsleiders en staatslieden die heel goed zou kunnen verklaren dat het herstel van de Europese economie zo traag verloopt en nu altijd achter andere economische blokken aanhobbelt. En of onoplosbaar blijft omdat de nationale schuldenlast vanwege dit verschil in culturele attitude en niet vanwege economische scholen blijft doorsukkelen.
Het opvallende toeval is dat Merkel een strenge medestander als Schäuble naast zich heeft staan, want eveneens protestants (protestantse gemeenschap van twintig lutherse, gereformeerde en verenigde kerken in Duitsland). Met het protestantse Nederlandse koningshuis vormt dit Noord-Europese koppel dus naast een ijzersterk economisch blok ook een economisch rechtlijnige koers. Vanwege deze religieuze tegenstelling zullen de emoties altijd fel oplaaien, niet in de vorm van godsdienstoorlogen, maar handels- en monetaire schijngevechten. Dit is dus de diepste bron én oorzaak van politieke besluiteloosheid binnen de EU, waarop alle andere economische blokken de EU keer op keer aanspreken.
# Het is begrijpelijk dat ook de initiatiefnemers van de Europese samenwerking, die conflicten vreedzaam wilden oplossen, teruggrepen naar het corporatisme. Naar het aan ‘publieke lichamen’, zoals een Hoge Autoriteit (later de Europese Commissie), delegeren van prijsafspraken tussen landen over industriële productie.
# Na de succesvolle Europese Commissies onder leiding van de Fransman Jacques Delors (1985-1995) heeft de Commissie na de Duitse eenwording gestaag terrein prijs gegeven aan de Raad van Regeringsleiders. Daar worden tijdens een ‘Europese top’ tegenwoordig de knopen doorgehakt onder leiding van Duitsland: over schulden, over vluchtelingen. De Europese Unie van nu is minder communautair (de moderne, Europese term voor corporatistisch) dan vroeger en meer intergouvernementeel onder aanvoering van Duitsland. En dat steekt in het zuiden.
# Maar het protestantse ethos stuit nu op formidabele krachten. De geldverruiming door de ECB, onder leiding van de Italiaan Mario Draghi, die zoveel wrevel opwekt in Duitsland, staat niet op zichzelf. De Griekse communist Tsipras is een representant van de christelijk-orthodoxe wereld die zich vanaf de noordelijke Balkan uitstrekt over zuid-Oost-Europa en het katholicisme is oppermachtig in Frankrijk, Italië, Spanje, Portugal, Oostenrijk, Polen en Zuid-Duitsland. Samen vormen ze nu een front tegen de geest van het protestantisme.
Hier wordt dus een gesloten front gevormd tegen het calvinistische noorden, dat het vervolg van de Europese samenwerking geheel kan blokkeren. Geen wonder dat de ‘magistrale’ Draghi constant zijn zin kan doordrijven, zolang hij maar in de pas blijft lopen met alle buiten-Europese centrale bankiers. Maar met dit politiek-culturele conflict zal de schuldenproblematiek binnen de eurozone nooit worden opgelost en daarvan blijkt de interne verdeeldheid binnen de eurolanden dus de oorzaak. Dit is zelfs naar mijn inschatting een veel fundamenteler conflict dan de Brexit, omdat een eventuele uittreding duidelijkheid zal verschaffen over het effect van een dergelijk precedent. Maar die vlieger gaat niet op voor de permanente strijd tussen het calvinisme en katholicisme. Dat zal eerst een de wereld moeten worden geholpen alvorens de EU weer blakend gezond op economisch terrein kan worden.
# Bij hen zijn zaken geen zaken. Schuld heeft in Zuid-Europa in metafysische zin een andere betekenis. Het is niet alleen de boete die je tot elke prijs moet voldoen als straf voor het zwichten voor verleiding, maar ook de zonde waarvoor de biecht vergiffenis, kwijtschelding, schenkt.
# Zakelijkheid krijgt volgens Frank Boll (FD 23 april) gestalte in het eigendomsrecht dat een wezenskenmerk is van het kapitalisme. Maar deze voor het economisch verkeer wezenlijke rechtszekerheid blijft uiteindelijk onderworpen aan de toets der rechtvaardigheid. Bij katholieken is particulier eigendom, dus ook van een vordering, binnen grenzen van redelijkheid en billijkheid eerder ondergeschikt aan het gemeenschappelijk of algemeen belang dan het geval is bij protestanten.
# Op die manier is er altijd kritiek is geweest op de vrijemarkteconomie. Het protestantse, burgerlijke ethos, creëerde een verpletterend succesvol systeem voor materiële vooruitgang, het economische liberalisme ofwel ‘kapitalisme’. Op de Reformatie volgde de Verlichting en die bracht het communisme voort. Het protestantisme ergo kapitalisme baarde zelf zijn eigen antithese. En nu die op de vuilnisbelt van de geschiedenis is beland, ontwaakt die aloude pre-reformatorische denkwereld weer.
Maar die pre-reformatorische denkwereld is met de Middeleeuwen ook verloren gegaan en dat was een onomkeerbaar proces, zoals dat ook geldt voor de huidige EU en de euro, die beide met de wijsheid achteraf beoordeeld kunnen worden als noodzakelijk stappen in de menselijke evolutie omdat overal ter wereld handelsconglomeraten en –blokken ontstaan. Onvermijdelijk in dit tijdsgewricht van mondiale technologisering die met name in Azië een hoge vlucht heeft genomen. De EU kan zich eenvoudigweg niet permitteren om zich vanwege eigen historische conflicten tussen katholicisme en Reformatie zich bestuurlijk en politiek besluiteloos op te stellen op straffe van de eigen ondergang. QED
# Schuld aangaan is daarin niet per se alleen maar slecht, boetewaardig. Je kunt ermee financieren. Daarom rebelleert de Italiaanse minister van financiën Pier Carlo Padoan (voormalig hoofdeconoom van de Oeso) tegen het spaarzame ‘Duitse Europa’. Italië begint daarmee uit het dal te klimmen. Om zijn gelijk te bewijzen heeft het een machtige coalitie van katholieke en orthodoxe staten achter zich.
Dit conflict dient dus uitgevochten te worden opdat een onzichtbare economische en monetaire loopgravenoorlog als een veenbrand door blijft etteren en ons intellectuele en technologische potentieel onbenut laat, want slechts op één vlak is Europa de definitieve winnaar in mondiaal vergelijkend verband: de Verlichting en de Reformatie die het creatieve vermogen van Europa naar boven heeft gebracht als éérste ter wereld, en daarmee andere continenten op achterstand heeft gezet. Eerst moest de katholieke eenvormigheid van de Middeleeuwen, de vader van de dogmatiek, worden afgebroken voordat de modernisering kon starten en worden opgebouwd. De Rede kan in ons nieuwe tijdperk van de 21e eeuw de economische theorie transformeren van de klassieke theorie naar de laat- of postindustriële theorie, omdat we inmiddels in dat tijdperk leven. Hoe past de economische wetenschap zich aan aan de aanstaande robotmaatschappij? That’s the question! Dan wordt er niet meer gedacht aan calvinisme en katholicisme, want relikwieën als museumstukken.
[Erwin van den Brink is publicist]
