‘O, heerlijke nieuwe wereld!’ @DeGroene #AI #KI #algoritme #digitalisering #robotisering

Tags

debattechniek

O, heerlijke nieuwe wereld! (Column Xandra Schutte, Beeld Milo/De Groene Amsterdammer, 17.5.2018)

Nee, super-intelligente machines zullen de mens niet zomaar tot slaaf maken

Wat een schitterend nummer over AI/KI heeft De Groene voor deze week uitgebracht. Hulde voor deze nuchtere analyses, waarvan ik graag gebruik maak om mijn gedachteontwikkeling verder uit te werken. De lezer zal merken dat ik geheel op één golflengte zit met alle verschillende bijdragen in dit nummer.

Vorige week presenteerde Google zijn nieuwste technologische gemaksmiddel: Duplex, een digitale stem die net als een echt mens klinkt, zelfs aarzelend ‘eh…’ kan zeggen in een conversatie, of een bevestigend ‘hmm’ kan laten horen. Duplex kan afspraken voor je maken met de kapper of een reservering bij een restaurant, en dat kan ze zo levensecht dat mensen aan de andere kant van de lijn niet merken dat ze gebeld worden door een robot. Dat is behoorlijk beangstigend, want voor je het weet ligt misleiding op de loer. Google kondigde dan ook aan dat Duplex zich in de loop van het gesprek als robot kenbaar zal maken.

Deze week was er sprake van een wereldprimeur in Nederland: mensen met een kinderwens die mogelijk drager zijn van een erfelijke ziekte kunnen bij zes huisartsen aankloppen voor een DNA-dragerstest. Kosten: 950 euro. In de rest van de wereld wordt de test alleen nog via ziekenhuizen aangeboden. Als de genafwijking vóór de zwangerschap wordt ontdekt kunnen alleen de ‘gezonde’ embryo’s worden teruggeplaatst, of kan worden gekozen voor een eicel- of spermadonor. Ook dit is, zeker voor christelijke politici, beangstigend. De ChristenUnie heeft bij monde van Kamerlid Carla Dik-Faber al haar zorgen geuit. Zal dit soort screening niet leiden tot medicalisering van de zwangerschap, of erger: tot eugenetica? Wat als toekomstige ouders zich zomaar laten testen, ook als er geen erfelijke ziekte in de familie zit? Komt de designbaby dan niet dichtbij?

Inderdaad fundamentele vragen en voor velen fundamentele levensvraagstukken. Gaan we voor schepper of god spelen met deze nieuwste menselijke of technische ontwikkelingen? Genetica zijn we al enige decennia gewend via DNA-testen en naspeuringen bij misdaadonderzoek en identiteitsbepaling, maar rasverbetering in de betekenis van rasverbetering of mensenrasveredeling komt toch meer te liggen op de grens wat menselijkerwijs in ethische zin mogelijk is en wat niet.

Deze laatste vraag valt niet op voorhand ‘technocratisch’ te beantwoorden aangezien wij als hedendaagse mensheid geen ervaring hebben met rasverbetering door middel van genetische reparaties van defecte genen. Waarom schrijf ik ‘technocratisch’ in plaats van wetenschappelijk-technologisch dat veel neutraler klinkt en ook is.

Sprekend over ‘technocratie’ gaat het meestal altijd over bureaucratie waarbinnen besluiten worden genomen die technisch gesproken veilig lijken. Er worden binnen de gemiddelde overheidsbureaucratieën in de westelijke democratische wereld (dus buiten éénpartijstaten om) veel technische oplossingen uitgedacht en geproduceerd op papier en voorgesteld omdat onze pluriforme maatschappij via verschillende gremia van volksvertegenwoordigingen (gemeentelijk, tussenlaag als provincies en nationaal om van supranationaal zoals de EU maar te zwijgen) uiterst complex is geworden en dan wil de techniek ons wel een handje verder helpen. Techniek klinkt immers neutraal en apolitiek. Het is dan vervolgens aan de politiek (en de politieke kleur van het zittende bestuur) om keuzes te maken en de besluiten te implementeren, toe te passen.

Maar genetica en vooral eugenetica is direct al een gevaarlijk terrein omdat het associaties met het Derde Rijk van de nazi’s oproept omdat het daar om een veredeld Germaans ras ging en dat tegenover het Joodse ras, dat in het nazi-denken uitgebannen moest worden. Die tijden van regelrechte en harde discriminatie zijn gelukkig uitgebannen via de naoorlogse Verdragen van de Rechten van de Mens. En over genetica is er inmiddels een fijnmazige wetgeving ontstaan waarbij nauwkeurig wordt aangegeven wat ethisch (en moreel) toegestaan is als het gaat om overervingsproblemen en dus ernstige afwijkingen van mens (en dier). Eenvoudige genenreparaties in het DNA van de mensen zijn vandaag de dag regelmatig toegepaste technieken, als we de kranten mogen geloven.

Maar het zal duidelijk zijn dat eugenetica een heel ander hoofdstuk is en dat de grenzen op dat gebied of terrein helemaal niet duidelijk zijn. Biologisch zijn wij wel in staat om voor ons eigen nageslacht te zorgen en dus ‘levenscheppend’ bezig te zijn, maar biologische voortplanting(stechniek) wil nog niets zeggen over ons begrip en inzicht in dat eigenstandige mechanisme. Om maar een ‘kernbegrip’ te benoemen: in de Bijbel staat dat de jonggeborene de ‘levensadem wordt ingeblazen’; technisch gesproken doet de arts of gynaecoloog dat door de net geboren baby met een klapje zelfstandig te laten ademen. Maar is de ‘levensadem’ identiek met de eerste zelfstandige maar onbewuste ademhaling?

Op een site wordt uitgebreid ingegaan op alles wat met de ademhaling te maken heeft. Zowel de fysieke als psychische en spirituele betekenis en wat daar aan gerelateerd is. Speciaal voor diegenen die zich meer in deze materie wilt verdiepen: http://ademtherapie.blogspot.nl/. En zoals hier staat aangegeven wordt of kan onderscheid worden gemaakt tussen de fysieke als psychische en spirituele betekenis. Maar dit laatste aspect – de spirituele betekenis – is in onze seculiere maatschappij geheel op de achtergrond geraakt en onbekend geworden. Wij kunnen er vanuit gaan dat bedoeld wordt dat ons leven op aarde bepaald wordt door ons fysieke lichaam, alsmede onze psychische en spirituele denkvermogen, eveneens onderdelen van ons DNA.

# Dit zijn zomaar twee recente berichten die nog weer eens aangeven dat we midden in een technologische en biochemische revolutie zitten. Of het nu gaat om het gebruik van big data en algoritmen bij, zeg, het bestrijden van misdaad, het selecteren van kandidaten voor een nieuwe baan of het bepalen van de hoogte van je autoverzekering; om de inzet van artificiële intelligentie in ons huis (de keukenrobot die op basis van ingrediënten in de ijskast een recept aanraadt) of in de zorg; om het tegengaan van klimaatverandering met bio-engineering – het is duidelijk dat door nieuwe technologie elk facet van ons leven drastisch zal veranderen. En in alle gevallen is sprake van dezelfde wedloop: de technologische ontwikkelingen lopen voor op de ethische reflectie erop. Wet- en regelgeving hobbelen ook vaak amechtig achter de nieuwe vindingen aan.

Deze opsomming van technische eigenschappen klinkt vandaag de dag al heel gewoon, maar toch moeten we eigenlijk nog even precies aangeven wat we ermee bedoelen. Ik geef mijn interpretatie. Big data en algoritmen zijn technische mogelijkheden die wij door middel van computertechnologie en –kunde kunnen gebruiken om ons leven vorm te geven zoals wij dat zelf willen en iedereen zal dat op zijn eigen wijze en manier vormgeven. Big data en algoritmen zijn bijzonderheden binnen de computertechnologie die de producent van consumptiegoederen (of diensten) in staat stelt om direct gericht op die consument aanbiedingen te doen waarop hij kan reageren of niet. Er wordt veel verkocht door direct mailing en dat betekent vaak dat mensen daarvan bewust en minder vaak onbewust op reageren, althans in mijn verbeeldingswereld. Zo maak ik gebruik van boekaanbiedingen – zowel nieuwe uitgaven als tweede hands – en als ik heel aantrekkelijke thema’s tegenkom voor redelijke prijzen dan ziet de lezer die boeken hier op deze plaats in een bespreking terug.

Bestrijding van misdaad is via big data en algoritmen ook heel logisch in verband met de tijdsbesparing die het de politieorganisatie oplevert en die tijd in andere vormen van dienstverlening kan gieten. Daardoor hoeft geen misbruik van die algoritmen gevreesd te worden want is er sprake van misbruik aan derden terwijl de wet- en regelgeving strak is geregeld, dan worden de autoriteiten ingelicht en komen er direct vragen aan bewindslieden die een en ander mogen gaan verklaren. Hoor en wederhoor dus, die de bevolking het gevoel geven dat er niet zo maar met hun privégegevens kan worden omgesprongen. En als je hiervan niet gediend bent dan bestaat er de toevlucht tot de ouderwetse en gerevitaliseerde Nokia-toestellen die onder al die algoritmen werken. Veilig dus. Een ouderwets telefoontoestel die je ook bij je kan dragen.

‘Het selecteren van kandidaten voor een nieuwe baan of het bepalen van de hoogte van je autoverzekering’ kwam je vroeger ook in meer traditionele zin tegen en waarmee ik ook te maken kreeg als je tientallen sollicitatiebrieven verzocht werd door te lezen om een persoonlijke keuze te maken voor een nieuwe collega. Geen probleem. Van die brieven werd je trouwens ook snel moe want allemaal een beetje van hetzelfde. De hedendaagse trends met YouTube-opnames ken ik natuurlijk niet, want voor mijn tijd. Daar was ongetwijfeld meer creativiteit in mogelijk.

Alleen over het genoemde thema van ‘het tegengaan van klimaatverandering met bio-engineering’ begrijp ik niet helemaal want worden hier chemtrails bedoeld als onderdeel van bio-engineering (http://worldunity.me/chemtrails-en-haarp-bio-engineering-hoe-ze-u-veranderen-video/), of juist niet, want ik heb altijd begrepen dat het middelen waren om het klimaat in negatieve zin te bevorderen zodat mensen sneller ziek worden en zo de Pharma-industrie te bevoordelen. En dat zijn dus van de serie genoemde thema’s de echte negatieve ontwikkelingsmogelijkheden waarover ook te weinig bekend is en waarvan het uiterst vreemd is dat er nooit Kamervragen (https://vraagde2ekamer.nl/sluierbewolking-of-chemtrails/) over gesteld zijn.

Nee, super-intelligente machines zullen de mens niet zomaar tot slaaf maken

# Juist die wedloop tussen wat mogelijk en wat wenselijk is, zorgt voor dat beangstigende gevoel. De technologische revolutie wordt maar al te vaak als een onvermijdelijkheid voorgesteld, als iets waar mensen toch geen vat op hebben. En ondertussen dreigen wij te worden overvleugeld door artificiële intelligentie, te worden leeggezogen door de tech-giganten in Silicon Valley of te worden geknecht door algoritmen. De voortschrijdende techniek houdt kortom niet alleen een grote belofte in, omdat ze grote en kleine problemen zal oplossen – van klimaatverandering tot ons gebrek aan lichaamsbeweging (‘je hebt vandaag nog maar drieduizend stappen gezet’) – ze zorgt ook voor angst, omdat ze het wel eens van ons zou kunnen overnemen, waardoor de autonomie van ons mens-zijn verandert.

Hier wordt gesuggereerd dat er sprake is van ontwikkelingen die ‘(…) maar al te vaak als een onvermijdelijkheid voorgesteld’ worden maar waarvan ik mij afvraag of die onvermijdelijkheid dramatisch genoemd moet worden. Feit is wel dat er ontwikkelingen bestaan zoals algoritmen waarvoor delen van de consumenten geen belangstelling hebben (ik herinner me het schandaal van ING-bankrekeningsnummers die door de bank werden gebruikt zonder dat rekeninghouders iets werd gevraagd, laat staan om toestemming werden verzocht vanwege mogelijke bezwaren om bepaalde aanbiedingen te ontvangen.

Die daar niet op waren voorbereid en de bank maakte dus de fout dat de programmeurs die de opdracht gekregen hadden om deze dienstverlening te ontwikkelen uitging van het automatisme dat de klant ‘vanzelfsprekend’ akkoord zouden gaan met deze nieuwe dienstverlening. Werelden van verschil in beleving bij dergelijke acties. Die fouten zullen niet gemakkelijk meer gemaakt worden, maar bewust worden ingezet in het geheim. Zie ook het schandaal van Facebook. De conclusie is dat het steeds de bedenker van nieuwe vormen van dienstverlening is die de fout ingaat en niet de techniek die beschikbaar was geworden. Het gaat in ons huidige kapitalisme nog steeds om winst maken en omzetvermeerdering. Daar is op zichzelf niets op tegen want anders vervallen we weer in de oude prehistorische tijden van de Middeleeuwen waarin geen vooruitgang bestond of zelfs mogelijk was. Zonder moderniteit en vooruitgang heeft de mens minder persoonlijke groeimogelijkheden en we mogen er vanuit gaan dat er cycli van stilstand bestaan én cycli van vooruitgang en zelfs extreme vormen van exponentiële ontwikkeling, zoals wij dat nu zelf meemaken. Die zijn niet programmeerbaar en dat schijnt dus ook onderdeel van de menselijke én technische evolutie te zijn.

# In dit speciale nummer gaan wij in op de nodige baanbrekende technologische ontwikkelingen: van het slimme huis van de toekomst tot gepersonaliseerde medicijnen, van de zelfrijdende auto tot de voortgang in de voortplantingstechnologie. Maar vooral willen we onderzoeken hoe technologie invloed heeft op ons mens-zijn. Daarbij ontmaskeren we spookverhalen: nee, superintelligente machines zullen de mens niet zomaar tot slaaf maken (Luciano Floridi over onze angst voor AI); nee, er zullen niet zo snel posthumane wezens ontstaan (Jos de Mul over het posthumane tijdperk); nee, de designbaby is echt nog ver weg; en nee, de barbaren nemen het niet van ons over, van de barbaren kunnen we juist veel leren (Alessandro Baricco over de nieuwe mens).

Vooral de vraag (door onderzoek na te gaan) ‘hoe technologie invloed heeft op ons mens-zijn’ is een uiterst boeiende en de enige vraag is waarom dit themanummer niet eerder bedacht werd!!

# En waar we de greep op de technologie dreigen te verliezen moeten we onszelf voor ogen houden dat techniek niet uit de lucht komt vallen, maar gemaakt wordt door mensen. Daarom moeten we het morele gesprek over technologie blijven voeren. Om dat te stimuleren pleit wiskundige Cathy O’Neil in dit nummer voor een soort eed van Hippocrates voor de bouwers van algoritmen. ‘Uiteindelijk’, zegt ze, ‘gaat het niet om de technologie en de algoritmen, maar om de mensen die erachter zitten en de mensen die ze gebruiken.’ Als we inzien dat technologie inderdaad dát is: mensenwerk, dan moet dat ook de motivatie geven haar te sturen.

De eerste vraag is waarom we überhaupt de ‘greep op de technologie dreigen te verliezen’; terecht staat er ook bij dat ‘techniek niet uit de lucht komt vallen, maar gemaakt wordt door mensen.’ En het morele gesprek is inderdaad nodig waar sprake is van grensoverschrijdende thema’s zoals klonen en DNA-aanpassingen. Vermoedelijk is ook nanotechnologie een thema die zich al op morele grenzen bevindt en waarover journalistiek nog veel te weinig wordt geschreven. De slotzin van deze passage is volkomen juist geformuleerd.

PS. Dit is leesstof voor twee weken. Het volgende nummer verschijnt 31 mei.

Binnen deze twee weken hoop ik dit hele themanummer artikel na artikel hier besproken te hebben! Dank ‘Groene’ voor deze schitterende aanleiding!

[Xandra Schutte (1963) is sinds 2008 hoofdredacteur van De Groene Amsterdammer.]

Advertisements

Waarom ik voorlopig op Facebook blijf: om getuige te kunnen zijn van het publieke debat over ondernemersverantwoordelijkheden en interne worstelingen van Facebookgebruikers; en meer thema’s zoals Monsanto en de farmaceutische-misdadigersgilde @eu @facebook

Tags

politiek

Ofwel de ondergang van het kapitalisme om der wille van de eigen onethische gulzigheid die binnen dat systeem besloten zit en waar Monsanto en de farmaceutische industrie momenteel de meest duidelijke voorbeelden zijn van nieuwe wetenschappelijke ontdekkingen – nano-techniek tegenover innovatieve genetische mogelijkheden – die de mensheid bewust op het materialistische spoor zetten om zichzelf te vergiftigen en nog eens vreselijk naïef miljarden aan winsten en omzetten te genereren.

Dus drie technische kaders die geleid worden door geldwolven die hun intellect en gebrek aan ethisch bewustzijn gebruiken om zichzelf te verrijken en die dus een verschrikkelijk karma aan het opbouwen zijn: IT-wereld als Windows, Google en Facebook, Monsanto waar de menselijke voedselproductie als Genetisch bedrijf Monsanto dat bezig is zichzelf te verrijken met genetisch gemanipuleerde en getransmuteerd voedsel en de farmaceuten die denken dat met medicinale octrooien de gezondheidszorg een dienst wordt bewezen, terwijl het tegenovergestelde het geval is: hoe meer chemische troep in je lichaam, hoe zieker de mens wordt.

Drie mondiaal opererende multinationals, niet voor niets Amerikanen, die hun oorspronkelijke idealisme van de Founding Fathers helemaal terzijde hebben gelegd door het creatieve vermogen in winstvermogens te steken en daarmee – uiteindelijk en aan het slot van deze ratrace – de mensheid wakker te laten schudden door hem (de mensheid in collectieve vorm) te laten realiseren dat ze voortdurend belazerd en bedonderd zijn.

Die mondiale industriëlen zijn en exorbitant rijk van geworden, terwijl hun idealistische oogmerken (Mark Zuckerberg van Facebook wilde er een wereldgemeenschap mee opbouwen, maar met een totaal verkeerd verdienmodel, want met als schuinsmarcheerder een moderne Robin Hood uit te hangen zak je ooit gegarandeerd door de mand. Eerst de mensen plukken tot zelfs in de individuele afgrond en dan de mecenas uithangen! Hoe naïef kun je zijn met zo’n dubbele moraal. Het tekent de Amerikanen sinds de transitie van Obama naar Trump en dit Amerika maakt zichzelf kapot en total loss.

En EU, wat is uw antwoord op deze ontwikkelingen? Wel altijd kritisch geweest ten aanzien van Europese burgers die de VS wilden binnenkomen en daarvan alle persoonsgegevens opeisten en dankzij D66 in het Europarlement werd geweigerd, maar gemanipuleerd voedsel was altijd oké en goed, want een kwestie van innovatie. Mooi niet dus, een kwestie van misdadige onwetendheid namelijk dat er geen gemanipuleerd voedsel in het menselijk lichaam thuishoort, noch farmaca. Amerika is met Trump en zijn kapitalisme een derdewereldcontinent geworden, maar dan in geestelijke zin. Van geestelijk leven hebben ze niets begrepen. De toekomst is aan de EU omdat de andere werelddelen ook geen besef hebben van wat moderne informatica en KI/AI betekenen.

We staan op de drempel van de ware revolutie, te weten dat we onze wezenskern gaan ontdekken: de mens is niet manipuleerbaar, al denken al die genoemde multinationals van wel. Dankzij ons Europees kritisch vermogen!

©jwjongejans

De mens als wetenschappelijk te analyseren en modificeren object #groeneamsterdammer #dna

Tags

dna

De aanbidding van het DNA

Binnen de medische biotechnologie is sprake van een verontrustende grensvervaging tussen mensen beter maken en betere mensen maken. Dit dreigt de kern van onze rechtsorde aan te tasten en het lichaam te reduceren tot een zaak.

door Dorien Pessers, De Groene Amsterdammer, 6 september 2017

In-vitrofertilisatie

Vanuit Silicon Valley werd de 21ste eeuw aangekondigd als de ‘gouden eeuw van de medische biotechnologie’. Dankzij de convergentie van informatietechnologie, nanotechnologie, robotica, genetica en neurowetenschappen zullen erfelijke en andere ziektes worden uitgebannen. De levensverwachting zal daardoor significant stijgen. De menselijke soort kan verbeterd worden dankzij genetische engineering. En kunstmatige intelligentie zal de cognitieve capaciteiten van de mens aanzienlijk vergroten, of zelfs vervangen, met enorme productiviteitsstijgingen als gevolg.

Toekomstvoorspellingen gaan vaak gepaard met verlossingsfantasieën. Verlossing uit de condition humaine, die er nu eenmaal ook een is van ontberingen en gebrek. Verlossingsfantasieën behoren tot de oudste fantasieën van de mensheid. Ze komen voort uit het verlangen naar een andere, betere wereld. Dit verlangen kan blijven steken in dromen en dagdromen, maar kan ook aanzetten tot handelen om die andere wereld dichterbij te brengen. Tegelijkertijd kunnen verlossingsfantasieën grenzeloos en obsessief worden en zich tot almachtsfantasieën ontwikkelen. Met name politieke ideologieën die een heilstaat beloven, blijken te ontaarden in gevaarlijke fantasma’s. Het is bij uitstek de taak van het recht om verlossingsfantasieën te kanaliseren door ze te onderwerpen aan de beginselen van de rechtsstaat en aan het democratische debat.

Treffend en goed/raak geformuleerd.

Wordt ook de medische biotechnologie voortgedreven door een verlossingsfantasie? Je krijgt wel die indruk, op grond van de verwachtingen die ontstonden toen het internationale Human Genome Project in 2003 de structuur van het menselijk dna volledig in kaart had gebracht. De ontcijfering van het dna werd gezien als ‘de vondst van de heilige graal’. Omdat ontcijfering ook veranderingen van het genoom mogelijk zou maken, werd de mens ‘een schepper naast God’ genoemd, ‘vol eerbied en aanbidding van het meest verfijnde meesterwerk dat God ooit had gecreëerd: het dna’. De nieuwe eugenetica die mogelijk werd, had niets te maken met de oude eugenetica, zo werd beweerd. Want het zou niet meer gaan om selectie van gezonde en superieur geachte mensen, maar – dankzij genetische engineering – om het gezond maken van alle mensen en wel tot op het hoogste genetische niveau.

Staat het recht voor de nieuwe taak deze verlossingsfantasieën van de medische biotechnologie te kanaliseren? En is het recht daartoe wel in staat?

***

Laten we eerst de stand van zaken in de medische biotechnologie bekijken, en bij de voortplanting beginnen. Die voltrekt zich al lang niet meer uitsluitend tussen man en vrouw, in de beslotenheid van de slaapkamer. In geval van onvruchtbaarheid, of in geval van kinderwensen van alleenstaanden of homoseksuele paren, kan men kiezen voor kunstmatige voortplanting. Door middel van de ivf-methode worden eicellen en zaadcellen samengebracht en tot een embryo opgekweekt dat in de biologische moeder of in een draagmoeder wordt geïmplanteerd. Binnen twintig jaar kan dat ook een kunstmatige baarmoeder zijn. De geslachtscellen of embryo’s kunnen van de wensouders afkomstig zijn, maar ze kunnen ook worden verkregen bij biobanken of via internet gekocht. Indien nodig leveren de commerciële vruchtbaarheidsklinieken ook de draagmoeders.

De kwaliteit van het kind wordt steeds belangrijker. Niet alleen voor vrouwen boven de 35 die een verhoogde kans lopen op een kind met het syndroom van Down, maar ook voor wensouders die wegens een erfelijke ziekte in een genetische risicogroep vallen. Hun embryo’s of foetussen kunnen prenataal op steeds meer erfelijke ziektes worden getest. Het is ook mogelijk om voorafgaand aan implantatie de opgekweekte embryo te laten screenen. Zijn er meer embryo’s, dan kan het beste embryo worden geselecteerd, en de overige embryo’s worden bewaard, gedoneerd, ter beschikking gesteld aan de wetenschap, of vernietigd. Wereldwijd liggen er inmiddels miljoenen embryo’s in vrieskisten opgeslagen, wachtend op hun bestemming. Een nogal morbide situatie, overigens.

Commercie gaat hier dus geheel samen met een afwezigheid en gebrek aan ethisch gevoel. Betrokken medici zullen dit vanzelfsprekend een onzinnig standpunt vinden.

Maar misschien komt aan verdere uitbreiding van de embryoberg een einde zodra de veelbelovende crispr-cas-9-methode voldoende is getest om klinisch te worden toegepast. Deze methode, die technisch eenvoudig uitvoerbaar is, kan in beginsel elk levend organisme genetisch manipuleren. Ook het dna van de mens. Er hoeft slechts een specifiek eiwit te worden geherprogrammeerd dat een specifiek stukje defect dna kan herkennen en wegknippen. Op deze manier kan ook het dna van embryo’s worden gemodificeerd en erfelijke ziektes uit de kiembaan worden verwijderd. Onlangs slaagden Amerikaanse wetenschappers erin een erfelijke hartziekte uit het dna van een embryo te verwijderen.

Wereldwijd liggen er inmiddels miljoenen embryo’s in vrieskisten opgeslagen, wachtend op hun bestemming

De biotechnologie houdt ook beloften in voor mensen die langs natuurlijke weg zijn geboren. Ziektes kunnen steeds beter worden bestreden. Met name van stamceltherapieën wordt veel verwacht. Stamcellen kunnen genetisch worden gemodificeerd tot cellen van bepaalde organen. Deze gemodificeerde cellen kunnen zieke organen repareren. Op afzienbare termijn kunnen nanobots – minieme chips – dit werk overnemen. Ze sporen in het lichaam zieke cellen, weefsels en organen op en repareren die ter plekke. De levensverwachting zal daardoor significant toenemen. Gedacht wordt aan een gemiddelde levensduur van honderdtwintig à honderdvijftig jaar. Maar mensen zullen niet alleen langdurig beter kunnen worden gemaakt, de biotechnologie zal ook in staat zijn om betere mensen te maken. Dezelfde crispr-methode die zieke genen kan wegknippen, zal ook goede en betere genen kunnen inplakken. In theorie is het dan mogelijk om eigenschappen die mede genetisch worden bepaald te bevorderen, zoals geheugen, intelligentie, schoonheid en sportiviteit. In China wordt al druk geëxperimenteerd met deze human enhancement.

Het is maar een kwestie van afwachten of ‘levensverwachting daardoor significant zal toenemen. Gedacht wordt aan een gemiddelde levensduur van honderdtwintig à honderdvijftig.’ Want de levensstijl is niet overal ideaal te noemen. Dat heeft de medicus en techniek dus niet in de hand.

Tenslotte is de verwachting dat in de komende eeuw ook andere, posthumane, mensen worden gemaakt. Die posthumane mens kan een hybride vorm aannemen: half mens, half machine: de zogenaamde cyborg. Deze ontwikkeling is overigens reeds in volle gang. Hoeveel mensen lopen er niet rond met kunstlenzen, kunstgebitten, implantaten, siliconenborsten, kunstheupen, kunstknieën, kunsthartkleppen en kunstaderen?

Ik durf erom te wedden dat ‘cyborgs’ doorgeslagen fantasieën zijn die nooit werkelijkheid worden. ‘Posthumane’ mensen zijn per definitie onmogelijk omdat wij als mensheid de sleutel van het leven niet in handen hebben, zelfs de medische techniek over 50 of 100 jaar niet.

Onze lichamen zijn al lang aan het versmelten met technologische onderdelen, waarom dan ook niet ons brein? Volgens neurobiologen is ons brein immers niet meer dan een biochemisch algoritme, dat bovendien slecht werkt, verkeerde beslissingen neemt en complexiteit niet aankan. Is het dan niet veel verstandiger – en voor de samenleving veel beter – indien het brein via interfaces wordt aangesloten op de kunstmatige intelligentie van zelflerende computers?

Verbazingwekkend hoe neurobiologen zich kunnen vergissen in wat mogelijk en onmogelijk is. de medische wetenschapstechnologie loopt binnenkort tegen grenzen aan is mijn verwachting.

Deze cyborg-belofte houdt zelfs een eeuwig leven in. Want ons brein, eenmaal geüpload in een computer, wordt onsterfelijk. Geloofden we vroeger nog in een onsterfelijke ziel of in reïncarnatie, nu geloven we in een eindeloos voortbestaan als een posthumaan brein in cyberspace.

Deze uitspraak moet inderdaad serieus worden genomen vanwege het academische karakter van deze tekst. Maar het is tekenend voor specifiek de medische wetenschap wat er gedacht wordt over mogelijkheden en structurele onmogelijkheden. Zoalng zelfs de medici nog voor raadsels staan hoe het leven in elkaar zit en hoe het geschapen kan worden, komen deze ‘innovaties’ er ook niet.

Volgens de posthumanisten van Silicon Valley wordt het hoog tijd dat wij, de homo sapiens van vlees en bloed, gaan beseffen dat we maar een minuscule periode in de evolutie van de menselijke soort vertegenwoordigen, en dat we onherroepelijk op weg zijn naar geheel andere, technologische levensvormen.

Blablabla.

Hoewel verlossingsfantasieën voortkomen uit oeroude en vaak imaginaire verlangens kunnen ze – indien op de juiste wijze gemanipuleerd en gecommuniceerd – reële effecten sorteren. Dat geldt ook voor de fantasieën van de medische biotechnologie. De kans is daarom groot dat de technieken die ik noemde en waarvan de meeste nu nog verboden zijn uiteindelijk op grote schaal zullen worden toegepast. Te veel belangen zijn er immers mee gemoeid. Het belang dat ouders hechten aan een gezond kind. De belangen van de biotechnologische industrie die miljarden investeert in de verwachting dat de nieuwe technieken toepassing zullen vinden. De economische belangen van de overheid die gebaat is bij een concurrerende kennisindustrie op het terrein van de life sciences, en uiteraard ook bij een bevolking die wegens verbeterde levenskwaliteit minder beslag legt op de gezondheidszorg.

Een wonderlijke redenering: ‘technieken, waarvan de meeste nu nog verboden zijn uiteindelijk op grote schaal zullen worden toegepast’. Hier is geen vergelijking mogelijk tussen de eerste stoomlocomotieven van de 19^e eeuw en de ruimteprojecten die ons naar de maan hebben gebracht. Deze afscheidsrede kan uitstekend dienen als aanzet tot een eerste debat in de Kamer als het nieuwe kabinet is aangetreden. Er is zelfs alle aanleiding om te stellen dat de medische wetenschap zich zo niet mag opstellen en dat deze vergaand ontwikkelde fantasieën over genetische manipulaties wettelijk verboden moeten gaan worden omdat de mens en wetenschap niet voor schepper mogen gaan spelen. Los daarvan kosten deze ‘experimenten’ handen vol geld en dat kan beter aan ethisch ‘gezondere doelen’ worden besteed.

***

Wat zal op lange termijn het resultaat zijn? De normalisering van eugenetische praktijken? En zo ja, waarom zou dat verontrustend zijn, gesteld althans dat gelijke toegang tot de gezondheidszorg is verzekerd? Behoort het opsporen, behandelen en voorkomen van ziektes niet tot het normale medische handelen? Het echte gevaar ligt daarom niet zozeer in de biotechnologische mogelijkheid om mensen beter te maken, maar in de mogelijkheid om betere mensen te maken. Bijvoorbeeld door veredeling van de menselijke soort, of door de transformatie naar een posthumane, technologische soort. Er is dan immers geen sprake meer van verlossing uit het menselijk lijden, maar van ontvluchting aan de menselijke soort.

Hoeveel mensen lopen er niet rond met kunstlenzen, kunstgebitten, implantaten, kunstheupen, kunstknieën en kunstaderen?

In de biotechnologische praktijk is deze principiële grens echter niet scherp te trekken. En ook filosofen die hartstochtelijk in de verlossingsfantasie van de biotechnologie geloven, brengen geen principiële grens aan tussen mensen beter maken en betere mensen ontwerpen.

Een van hen is de invloedrijke bio-ethicus Nick Bostrom, hoogleraar in Oxford. In 2005 publiceerde hij het geruchtmakende pamflet In Defence of Posthuman Dignity. Daarin roept hij zijn lezers provocerend op om helder na te denken. Wat is evolutie nu eigenlijk? Toch niet alleen genetische mutaties die de overleving van de soort dienen? Maar toch ook de onophoudelijke verandering van onze omgeving en van onszelf? Zijn we niet van oorspronkelijk nomaden stadsbewoners geworden die kunnen lezen en schrijven, auto rijden, televisie kijken, telefoneren en e-mailen, met een levensverwachting die drie keer zo hoog is als die van de Neanderthalers? Toch heeft deze ontwikkeling ons niet minder humaan of minder menswaardig gemaakt, aldus Bostrom. Integendeel, we hebben onze capaciteiten goed benut en een indrukwekkende beschaving ontwikkeld.

In generieke, algemene zin, kan onze beschaving indrukwekkend worden genoemd en zeker in vergelijking met een ruime eeuw terug, toen ons continent bij een einde maakte aan de Eerste Wereldoorlog. Maar al de idiote gedachte nu wortel gaat schieten dat wij op kunstmatige manier de mens tot een cyborg kunnen maken, dat zijn we ieder ethisch gevoel kwijt geraakt omdat de mens zichzelf niet kan herscheppen, dan alleen in het tempo van de wetenschappelijke revolutie die vanuit een ‘natuurlijke’ evolutie is ontstaan. Maar een ‘menselijke robot’ of ‘machine’ hoort niet tot die technologische vooruitgang en die zal er dus ook nooit komen.

Kan de biotechnologie daarom niet helpen om gewaardeerde menselijke capaciteiten te bevorderen? Zoals intelligentie, zelfbeheersing, gezondheid, sportiviteit, empathie? Zullen onze kinderen het ons werkelijk kwalijk nemen wanneer wij als ouders ervoor zorgen dat zij – dankzij genetische manipulatie – met deze mooie eigenschappen ter wereld komen en daardoor een grotere kans op een lang en gelukkig leven krijgen? Is het niet eerder zo dat ze het ons kwalijk zouden nemen indien we ze níet in die positieve richting hadden gemanipuleerd, hoewel de technische mogelijkheden wel tot onze beschikking stonden? Want laten we wel wezen, aldus nog steeds Bostrom: Moeder Natuur is de slechtste moeder die er is. Ze had al lang uit haar ouderlijke macht ontzet behoren te worden. Want deelt zij niet willekeurig ziektes uit als kanker, dementie, hartfalen, of andere tekortkomingen die de levensvreugde ernstig beperken of zelfs vernietigen? En heeft Moeder Natuur ons ook niet met kwalen opgezadeld die onze menselijke waardigheid en die van anderen aantasten, zoals agressie en haat die kunnen ontaarden in oorlogen, genociden en ander onmenselijk geweld? Laten we daarom de mensverbeteringen die de biotechnologie in het vooruitzicht stelt van harte verwelkomen en aan mensen een nieuw mensenrecht geven, namelijk de vrijheid om zelf hun eigen levensvorm te kiezen: die van natuurlijk humaan, van genetisch verbeterd humaan, of van posthumaan. Dat laatste is een versmelting van mens en machine: de cyborg.

Waarom wordt de menselijke levensstijl helemaal niet genoemd, die ook de oorzaak zou kunnen zijn tot genoemde verschijnselen als ‘kanker, dementie, hartfalen, of andere tekortkomingen die de levensvreugde ernstig beperken of zelfs vernietigen’. Wat een domme professoren bestaan er dus!

In dit pamflet gaat een verlossingsfantasie naadloos over in een fantasma. Het medische handelen dat dankzij de biotechnologie leed kan verlichten of zelfs voorkomen, wordt op één lijn gesteld met biotechnologisch handelen dat de menselijke natuur radicaal verandert. Want in die radicale transformatie zou pas de werkelijke verlossing uit de condition humaine zijn gelegen.

Het is de vraag of dat inderdaad het geval is. De posthumane mens is een gemaakte mens, en niet eens een self-made man, maar een door anderen ontworpen mens. En misschien zelfs dat niet, maar een door kunstmatige intelligentie ontworpen mens. Hoe dan ook is de posthumane mens vooral een tot zaak gemaakte mens. De verlossing en de vrijheid die werden beloofd, verkeren in hun tegendeel: de fantasie is een desastreus fantasma geworden.

***

Is het recht in staat de verlossingsfantasie van de medische biotechnologie te kanaliseren, opdat de fantasie geen fantasma wordt? Kan het recht wel principiële grenzen trekken?

Laten we niet te optimistisch zijn over de principiële kracht van het recht op het terrein van de medische biotechnologie. Er bestaan weliswaar een aantal wetten en verdragen die genetische modificaties van mensen verbieden, maar tegelijkertijd doet zich een fenomeen voor dat de rechtskracht van deze wetgeving ondermijnt. Dat fenomeen staat in de sociologie bekend als het leerstuk van de ‘collectieve actie’. Die benaming zelf is overigens niet juist, want het gaat om het sluipende en collectieve effect van individuele acties. In dit geval om het collectieve, geaccumuleerde effect van individuele zelfbeschikking. Ik geef enkele voorbeelden van dit fenomeen.

Wat voor samenleving krijgen we als gezonde mensen op eigen verzoek, van staatswege massaal de dood in worden geholpen?

In 1994 ontstond tussen VVD en D66 enerzijds, en de toenmalige minister van Justitie, Ernst Hirsch Ballin, anderzijds een conflict. Hirsch Ballin had in een lezing gewaarschuwd voor wat hij het ‘faustiaanse proces’ in de geneeskunde noemde. Hij doelde daarmee op de technologische benadering van het leven, en gaf als voorbeeld de prenatale screening op het syndroom van Down. Hij vreesde dat het gehandicapte leven minder geaccepteerd zou worden indien dat leven door medische technieken voorkomen had kunnen worden. VVD en D66 reageerden woedend. Meende de minister dat mensen met een handicap bij de VVD en D66 in minder goede handen zouden zijn? Dat hun seculiere ideaal van individuele zelfbeschikking van minder moreel gehalte was dan de confessionele politiek inzake medisch-ethische kwesties?

Het is nu ruim twintig jaar later. In landen waar de prenatale test op het syndroom van Down in het basispakket is opgenomen, is het aantal kinderen dat geboren wordt met dat syndroom drastisch verminderd. In IJsland wordt niet één mongooltje meer geboren. In Denemarken wordt in 98 procent van de gevallen een foetus met het syndroom van Down geaborteerd. In Nederland in 85 procent van de gevallen. In 2015 werden hier nog maar tweehonderd mongooltjes geboren. Deze abortuspercentages zijn erg hoog wanneer je in aanmerking neemt dat de meeste kinderen met Down een prima leven kunnen hebben. Indien in 2018 de nipt-test, die veiliger is en méér afwijkingen dan alleen het syndroom van Down kan opsporen, in het basispakket wordt opgenomen kunnen ook foetussen met andere afwijkingen worden geaborteerd. Maar wat is het geaccumuleerde effect van de individuele zelfbeschikkingen op de samenleving als geheel? Wensen wij een samenleving waarin nauwelijks meer kinderen met een afwijking worden geboren?

Een ander voorbeeld, naar aanleiding van een recent onderzoek naar de internationale ivf-praktijk: in 1978 werd de eerste ivf-baby geboren. Ruim twintig jaar later waren dat er in Europa al negenhonderdduizend. Inmiddels leven er in Europa 1,4 miljoen kinderen die door middel van ivf zijn verwekt. Wereldwijd zijn dat er vijf miljoen. Dat zelfbeschikking een grote rol speelt in deze explosieve stijging van het aantal kunstmatig verwekte kinderen blijkt uit het feit dat in de meeste gevallen geen sprake was van een medische noodzaak. Want de onvruchtbaarheidscijfers zijn in diezelfde jaren niet gestegen. Artsen blijken massaal te buigen voor de wensen van de zelfbeschikkers. Ook hier de vraag: wat zullen de maatschappelijke gevolgen zijn van deze normalisering van kunstmatige verwekking?

Overigens doet dit sluipende proces zich niet alleen voor in de biogeneeskunde. Het speelt zich ook af op het terrein van de euthanasie, waar het recht op zelfbeschikking steeds ruimer wordt geïnterpreteerd, en in het concept-wetsvoorstel Voltooid leven van d66 zelfs verabsoluteerd. Gezonde mensen van 75 en ouder die hun leven voltooid achten, krijgen recht op hulp van staatswege bij hun zelfdoding. Maar wat indien niet honderd of tweehonderd mensen per jaar van deze hulp bij hun zelfdoding gebruik zullen maken, maar duizenden? Wat voor samenleving krijgen we wanneer gezonde mensen op eigen verzoek, van staatswege massaal de dood in worden geholpen?

Het recht op voltooid leven kan of moet zelfs in verband worden gebracht met de medische stand van ontwikkelingen die een normale gemiddelde levensleeftijd niet meer mogelijk maken en dat er steeds meer demente mensen ontstaan door die verhoogde ouderdomsgrens. In dat geval is het zelfs onethisch om het leven maar te blijven rekken en dat tegen hoge kosten.

De kwestie van het collectieve effect van geaccumuleerde zelfbeschikkingen is vergelijkbaar met een klassiek filosofisch probleem, dat heel eenvoudig onder woorden kan worden gebracht en toch nooit kan worden opgelost. De filosofische vraag luidt: wanneer worden een paar korreltjes zand een hoopje? Wanneer wordt een hoopje een heuvel? Wanneer wordt een heuvel een berg? Met andere woorden: wanneer vindt de omslag van kwantiteit naar kwaliteit plaats? Logisch gezien kan die vraag niet worden beantwoord. Want de kwalitatieve omslag voltrekt zich langs een glijdende schaal. Mannen verliezen wat haren en ineens zijn ze kaal. Maar waar ligt dat moment van kaal-wording?

Een paar mongooltjes die geaborteerd worden, veranderen niet de aard van een samenleving. Maar wanneer bijna alle mongooltjes worden geaborteerd, verandert de samenleving wel degelijk. Wanneer alleen op medische indicatie kinderen via ivf worden geboren, blijven de gevolgen van ivf beheersbaar. Maar wat als ook zonder medische indicatie ivf grootschalig wordt toegepast? Een paar gevallen van euthanasie bij voltooid leven tasten niet de integriteit van staat en samenleving aan. Maar bij hoeveel gevallen gebeurt dat wél?

Het argument van grensvervagingen, glijdende schalen en hellende vlakken wordt in medisch-ethische debatten vaak afgedaan als een zwaktebod of als een argument dat van denkluiheid getuigt. Maar in de praktijk blijken ze zich wel degelijk voor te doen, en moeilijk omkeerbaar of beheersbaar te zijn. Het collectieve effect van individuele zelfbeschikking stelt de samenleving voor een fait accompli. Over de ingrijpende veranderingen die zich sluipenderwijs hebben voltrokken, is geen democratisch debat gevoerd. De burgers zijn niet in staat geweest om zelf te bepalen in wat voor een samenleving zij willen leven.

De resten van de slachtoffers kregen dezelfde respectvolle behandeling als een ongeschonden lichaam zou krijgen

***

In het geval van de medische biotechnologie is dat extra verontrustend. Want de grensvervaging die zich daar afspeelt tussen mensen beter maken en betere mensen maken, dreigt de kern van onze rechtsorde aan te tasten. Kunstmatig kinderen maken, betere mensen maken en andere, posthumane mensen maken, dreigen het principiële onderscheid tussen persoon en zaak op te heffen. In de theorie van het recht mag het lichaam – op grond van het beginsel van de menselijke waardigheid – nooit tot een zaak worden gemaakt, het mag nooit worden gecommodificeerd. Want eenmaal gereduceerd tot een zaak zou het lichaam voorwerp van handel kunnen worden. Het lichaam is hors commerce. Het behoort – om in Franse termen te blijven – tot het domain d’être, het domein van het zijn, en niet tot het domain d’avoir, het domein van het hebben. Het lichaam is bezield met de persoon en valt daarom onder het persoonlijkheidsrecht en niet onder het goederen- en vermogensrecht. Dat is ook de reden waarom lichaamsonderdelen slechts gedoneerd mogen worden en niet verkocht. We doneren bloed, urine, organen, sperma- en eicellen op grond van solidariteit en niet op grond van geldelijk gewin.

Maar de juridische werkelijkheid laat een ander beeld zien. De farmaceutische industrie bijvoorbeeld verdient miljarden aan medicijnen die zijn ontwikkeld uit het bloed, de weefsels en de tumoren van patiënten. Hebben deze patiënten recht op schadevergoeding of winstdeling zodra zij erachter komen dat hun lichaam een te patenteren goudmijn is? Al jarenlang wordt er over deze rechtsvraag geprocedeerd. Hebben ouders recht op schadevergoeding als er niet geleverd wordt wat werd beloofd? Wanneer bijvoorbeeld het verkeerde embryo wordt geïmplanteerd? Of wanneer een genetische screening verkeerd wordt geïnterpreteerd of achterwege wordt gelaten, hoewel er indicaties waren dat de ouders erfelijk belast waren? Kan een kind in rechte opkomen wanneer het zodanig gehandicapt wordt geboren dat het liever niet had willen leven? Kan het leven zelf als een schadepost worden gezien? Ja, het kan allemaal en deze zogeheten wrongful birth- en wrongful life-zaken behoren inmiddels tot de grootste schadeposten voor verzekeringsmaatschappijen.

Kortom, het lichaam is sluipenderwijs het domain d’avoir, het domein van de markt en het domein van het vermogensrecht binnengebracht, hoewel flagrant in strijd met dat allereerste beginsel van onze rechtsorde: dat van de menselijke waardigheid, dat verbiedt dat mensen en hun lichamen ooit als zaken worden behandeld.

Deze commodificering van het lichaam is des te opmerkelijker omdat de heiligheid en onschendbaarheid van het lichaam (in internationale verdragen sacré et inviolable verklaard) nog steeds als een groot cultuurgoed wordt gezien. Dat bleek bijvoorbeeld drie jaar geleden, toen in Oekraïne 196 Nederlanders omkwamen door de ramp met de MH17. Hun stoffelijke resten lagen wekenlang verspreid over de rampplek, in de brandende zon. Voor de nabestaanden een ondraaglijke ervaring. Pas na zeven dagen werden de eerste slachtoffers teruggebracht naar Nederland. Met militaire eer werden de stoffelijke resten op vliegveld Eindhoven ontvangen. En stoffelijke resten moeten we hier heel letterlijk nemen, want van de meeste lichamen was nog maar weinig over. Maar de botten en weefsels kregen dezelfde respectvolle behandeling als een ongeschonden lichaam zou krijgen. Ook stoffelijke overschotten zijn in onze cultuur nog bezield door de persoon. Daarom ook is lijkenschennis een misdrijf, dat weerzin en afschuw oproept.

De plechtige ceremonie op vliegveld Eindhoven – die een haast religieus karakter had en wekenlang bij elke terugkeer van stoffelijke resten werd herhaald – maakte diepe indruk op de Nederlandse bevolking. Iedereen begreep dat aan de slachtoffers hun waardigheid werd teruggeven, nadat ze zo lang, zo onwaardig en zo onteerd, in de verzengende hitte hadden gelegen.

Hoe is de ongerijmdheid te verklaren dat in een en dezelfde cultuur zelfs dode lichaamsdelen als heilig en onschendbaar worden benaderd, en tegelijkertijd levende lichaamsdelen als zaken worden verhandeld? Wat we in ieder geval kunnen constateren is dat het recht er kennelijk onvoldoende in is geslaagd om de principiële grens tussen personen en zaken te markeren, om het lichaam buiten het vermogensrecht te houden, en om te anticiperen op de collectieve effecten van individuele zelfbeschikkingen. Het recht lijkt eerder een instrumentele dan een kritische functie te hebben tegenover de medische biotechnologie. Maar zonder deze kritische functie kunnen verlossingsfantasieën nooit worden gekanaliseerd.

Die kritische functie is neergelegd in artikel 1 van de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens: ‘Alle mensen worden vrij en gelijk, in waardigheid en rechten geboren.’ Op zich een wonderlijke formulering. De mens wordt kennelijk drie maal geboren. Eerst in biologische zin, vervolgens in maatschappelijke zin als lid van een familie en sociale gemeenschap, en ten slotte in juridische zin als rechtssubject, dat wil zeggen: als lid van de rechtsgemeenschap. In die rechtsgemeenschap wordt hij als een vrij mens geboren, met rechten gelijk aan alle andere mensen, en bovendien met waardigheid bekleed.

Met de geleefde werkelijkheid heeft deze geboorte weinig te maken. De meeste mensen worden – zeker mondiaal gezien – in een onvrij, ongelijk en daardoor onwaardig bestaan geboren. Franse rechtsgeleerden spreken daarom over de mens van de mensenrechten als een homme revé: een gedroomde mens. En hier zien we – óók in het recht – een verlossingsfantasie opduiken. De homme situé, de mens van vlees en bloed met al zijn tekortkomingen, wordt in het recht voorgesteld als een gedroomde mens, die in waardigheid leeft. De mens van de mensenrechten is een fictie, maar wel een heilzame fictie. Want de mens wordt gesymboliseerd én beschermd als een homo juridicus, dat wil zeggen: uitgerust met waardigheid en fundamentele rechten.

In de biotechnologische fantasma’s gebeurt het tegenovergestelde. Mensen worden daarin gereduceerd tot een wetenschappelijk te analyseren en te modificeren object. Ze worden juist ontdaan van hun menselijke betekenis en van het morele surplus dat het recht hen toekent. Zoals de economische wetenschap de mens reduceert tot een homo economicus, zo tendeert de biotechnologie ernaar de mens te reduceren tot een homo mechanicus. Niet de mens wordt aanbeden, maar zijn dna. Het wordt hoog tijd dat aan die kerkdienst een einde komt en de homo juridicus in ere wordt hersteld.

Een schitterende afscheidsrede! Hulde voor deze briljante opmerkingen.

[Dit artikel is een bewerkte versie van het college waarmee Dorien Pessers op 7 juli afscheid nam als hoogleraar aan de UvA en de VU]

https://www.groene.nl/artikel/de-aanbidding-van-het-dna?utm_source=De+Groene+Amsterdammer&utm_campaign=c960befcbd-wekelijks-2017-09-06&utm_medium=email&utm_term=0_853cea572a-c960befcbd-70927641