Thijs Niemantsverdriet, nrc, 18 maart 2017
Partij van de Arbeid
De kiezers sterven uit, de migrantenachterban is verhuisd naar Denk en een volkspartij is de PvdA allang niet meer. De gelijkenis met V&D dringt zich op: ook een organisatie zonder duidelijk profiel, die iedereen wilde bedienen. En failliet ging.
Een gelijkenis met V&D (als zakelijke bedrijf) gaat in die zin mank dat een verkeerd, want 2 afzonderlijke sectoren waarbij het grootwinkelbedrijf een te klassiek assortiment had, wat anders is dan een politieke stroming als ideeënproducent die een politieke partij is, niet tijdig zijn eigen beginselen heeft aangepast aan de huidige en gewijzigde wereld. Die de bekende gevaren zoals neoliberalisme en globalisering niet kon pareren, terwijl er wel voldoende gedragswetenschappers als politicologen en sociologen binnen de PvdA rondlopen om de partij te kunnen voorzien in een adequate maatschappelijke en geopolitieke analyses. Het is daarmee onjuist te stellen dat de PvdA niet met de VVD mocht regeren, want dat wordt door de huidige omstandigheden (zuil-loze maatschappij) waarin geen eenduidige coalities meer kunnen worden gevormd, onmogelijk gemaakt; keuzes zijn niet meer mogelijk.
En het kenmerk van een volkspartij is ook dat alle bevolkingslagen en maatschappelijke sectoren vanuit een politieke ideologie (in termen van de 20e eeuw: sociaaldemocratie, christendemocratie en liberalisme) beleidsmatig kunnen inkleuren en van een beleidsprogramma te voorzien. Maar omdat ideologieën het eeuwige leven hebben als de maatschappelijke ontwikkelingen maar degelijk en goed worden geanalyseerd, komt de PvdA wel heelhuids uit de komende herbronningsfase, wat met het CDA ook gebeurd is en de VVD staat te wachten na het Rutte-tijdperk.
# Haalt de PvdA 2025? Zo heette een boekje dat onlangs verscheen. In de PvdA-top haalden ze er hun schouders over op. Wéér zo’n verzameling sombermansverhalen vanaf de zijlijn. Zelfs de samensteller van het boekje, partijcoryfee Bram Peper, relativeerde de titel. Die was vooral bedoeld als „prikkelende stelling” om het debat te stimuleren.
‘Wéér zo’n verzameling sombermansverhalen vanaf de zijlijn’, de bestuurlijke arrogantie spat er vanaf!
# Dat was vóór 15 maart. Sinds afgelopen woensdag is het een reële politieke vraag: is het einde van de sociaal-democratie in Nederland in zicht?
Neen dus, zoals hierboven beredeneerd.
# De PvdA heeft de moeder aller nederlagen geleden: van 38 naar 9 zetels. In één klap van tweede naar zevende partij van Nederland. Een hele generatie PvdA-politici werkloos. Minder stemmen in Rotterdam en Den Haag dan afsplitsing Denk. En dat nadat de partij de afgelopen jaren ook al lokaal, provinciaal en in Europa gemarginaliseerd werd.
De radeloosheid binnen de PvdA sinds Wouter Bos is zo immens groot dat het algemeen bekend was dat de partij aan de rand van de afgrond stond en de winst van Diederik Samsom een incidentele opleving betekende.
# De PvdA, zou je kunnen zeggen, is verworden tot een soort Oostenrijk van de Tweede Kamer: een klein landje met een groots verleden – en heel veel voormalige prominenten die treuren over dat wat niet meer is.
Een trouwe kern van vergrijzende kiezers
# Hoe heeft het kunnen gebeuren? Natuurlijk, er waren events. De zwalkende campagne van Lodewijk Asscher, die niet kon kiezen tussen straatvechten en bestuurlijke rust uitstralen. De ongelukkige lijsttrekkersverkiezing tussen Asscher en Diederik Samsom, door velen ervaren als broedermoord. De mannen van Denk die vertrokken, met medeneming van een groot deel van de migrantenachterban.
Aan die achterban van migranten heeft de PvdA nooit iets dan als gelukkige toevalsfactor gehad, want te laaggeschoold – op de uitzonderingen als Marcouch en Aboutaleb na en overigens Marokkanen – om politiek ingezet te kunnen worden.
# Ook zat het politieke en maatschappelijke tij tegen, met Trump, Brexit, IS en de vluchtelingencrisis. En de PvdA regeerde vierenhalf jaar lang met de rechtse VVD – een keuze die de kiezers vanaf het begin niet begrepen hebben.
Een dodelijke combinatie van ideologische knelpunten waar links meer problemen mee had dan rechts. Links had met Klaver een soortgelijk voordeel van een fris politiek geluid als Samsom tijdens de vorige verkiezingen. En daarmee is alles verklaard omdat laatstgenoemde een perfecte dossierkennis bezat en bovendien straatvechter was, die Asscher ontbeerde.
# Maar wie verder kijkt, ziet een veel structureler probleem: de PvdA-kiezer sterft uit. De mensen die op 15 maart nog op de partij stemden, vormen een trouwe kern van vergrijsde kiezers. Volgens een enquête van Ipsos was 44 procent van de PvdA-stemmers 65 jaar of ouder en slechts 13 procent onder de 35 jaar. Bij campagnebijeenkomsten zag je vooral senioren – het contrast met de meetups van GroenLinks-lijsttrekker Jesse Klaver was adembenemend.
Het PvdA-bestuur had dus de verkeerde adviseurs met verkeerde analyses aangetrokken en dat kost je zetels. Maar de vraag is of er goede links-politieke adviesbureaus bestaan, aangezien er al een heel decennium wordt geworsteld met verkiezingen.
# Een andere conclusie moet zijn dat de PvdA geen brede volkspartij meer is. Het aloude streven om de hoogopgeleide elite en het gewone volk te verbinden, staat al een jaar of twintig onder druk – maar deze keer hadden de kiezers er definitief geen boodschap meer aan.
Deze beoordeling deel ik niet want met Pikkety en de filosoof van de 20e-eeuw John Rawls was heel wat te bereiken en de moet om het meer vermogende deel van de achterban te weerstaan; de PvdA heeft ook de pech dat een groter deel van de bevolking conservatiever of rechtser wordt.
# Oud-leider Wouter Bos heeft altijd gewaarschuwd: als de samenleving splijt, splijt de PvdA. En dat is precies wat er nu is gebeurd. De verschillende maatschappelijke groepen, die steeds minder met elkaar praten, hebben allemaal gekozen voor hun ‘eigen’ partij. De hogeropgeleide, stedelijke kiezers vertrokken naar D66 en GroenLinks, de lageropgeleiden in de regio gingen naar de SP en de PVV – of bleven thuis. Voor nóg specifiekere deelbelangen waren er Denk, 50Plus en de Partij voor de Dieren.
Wouter Bos had geheel ongelijk omdat hij meende het neoliberalisme te moeten voortzetten, nadat Wim Kok al de ideologische veren had afgeschud. Een fundamentele denk- en inschattingsfout aangezien de cruciale sociaaldemocratische waarde van rechtvaardigheid of sociale gerechtigheid daarmee krachteloos werd gemaakt. De PvdA heeft dus sinds Bos geen wapens meer in de hand om de electorale vijand te kunnen verslaan.
# Lang heeft de PvdA deze trend nog weten tegen te houden, door capabel leiderschap en sterke campagnes. Maar deze keer hadden de kiezers definitief maling aan de partij die pretendeert er voor iedereen te zijn. De PvdA is vermorzeld tussen het progressieve kosmopolitisme en het populisme van links én rechts.
Om de PvdA enigszins gerust te stellen: de VVD krijgt straks de wind van voren na de Brexit en globalisering, die alleen de rijksten van de aarde dient en het protectionisme van Trump die de wereldhandel in de afgrond zal storten. Deze ontwikkelingen worden verder versterkt door de vluchtelingenkwestie en het terroristische islamisme die dwingen de wereld in eindeloze afgrond van een eeuwige neergang zullen sleuren. Daar bestaan namelijk geen wapens tegen.
# Kan de PvdA deze klap nog te boven komen? Tenzij er iets onverwachts gebeurt, kiest Asscher met zijn negen zetels voor een plek in de oppositie. Daar kan hij, net als Sybrand Buma (CDA) in de afgelopen vijf jaar, tot bezinning komen en een nieuwe koers uitzetten.
Het is pijnlijk dat Asscher vanmiddag de deur dichtdeed voor nieuwe regeringsdeelname met bijvoorbeeld alleen Jeroen Dijsselbloem, omdat hij de enige is de naam heeft gemaakt als eurogroepvoorzitter en competent genoeg is om die functie te voort te zetten. Dat had ons land goed gedaan, maar die optie werd überhaupt niet genoemd. Of bedoelde Asscher alleen ‘brede’ deelname met 2 bewindslieden. Maar dat er een herbronning moet plaatsvonden sluit een nieuwe benoeming van Dijsselbloem niet uit natuurlijk. Dus was Asscher bezield heeft om de naam zelfs niet te noemen, is een raadsel.
# In die nieuwe koers, zeggen PvdA’ers en sympathisanten, moet de nadruk komen te liggen op sociaal-economische thema’s als werk en inkomensongelijkheid. „Door de samenwerking met de VVD is de klassieke links-rechts tegenstelling veronachtzaamd”, zegt europarlementariër Paul Tang. „Als dat gebeurt, gaan mensen over culturele thema’s praten: over boerka’s in plaats van bonussen, over Zwarte Piet in plaats van zzp’ers. Zo’n strijd kan de PvdA nooit winnen.”
Paul Tang heeft volkomen gelijk; en de bijeenkomst van de ledenraad verdient dus een vervolg op korte termijn om alle leemtes op te vullen.
# Politiek socioloog Merijn Oudenampsen sluit zich daarbij aan. Alleen op de sociaal-economische ‘conflictas’ valt er nog iets te halen voor de PvdA. „Kijk naar Bernie Sanders in Amerika. Die kon een deel van de conservatieve Trump-kiezers bedienen, ook al stond hij pal voor homo’s en andere minderheden.”
In Duitsland lukt het Schulz wel
# Tang wijst naar Duitsland als hoopvol voorbeeld. Daar is de nieuwe SPD-leider Martin Schulz met een duidelijke linkse lijn in korte tijd een serieuze uitdager geworden voor bondskanselier Merkel. Tang: „Daar dalen de populisten in de peilingen.”
Dit bevestigt mijn bovengenoemde eeuwigheidswaarde van ideologieën.
# Een andere optie: nu écht linkse samenwerking. Kunnen de fracties van PvdA en GroenLinks niet tijdelijk samengaan, vraagt een wanhopige PvdA’er zich af – onder leiding van Jesse Klaver? De vraag is of Klaver hier op zit te wachten: zijn ambitie is om GroenLinks uit te bouwen tot de belangrijkste partij op links.
Deze speculaties bieden geen uitzicht op een oplossing die geschikt is om een snelle coalitievorming te bewerkstelligen omdat Rutte genoeg alternatieven ter beschikking heeft: draalt GL te veel, dan wordt binnen 24 uur overgestapt op de CU en staat GL definitief buitenspel.
# Vast staat dat Lodewijk Asscher aan een lange, moeizame tocht door de woestijn gaat beginnen – en succes is niet gegarandeerd.
Het zal een loodzware opdracht voor Asscher worden en zich moeten voorzien van goede adviseurs van verschillende politieke kleuren.
# Twee jaar geleden vergeleek PvdA-ideoloog Arie van der Zwan zijn partij in deze krant met warenhuisketen V&D. Allebei catch all-organisaties zonder duidelijk profiel, die de hele samenleving willen bedienen. Voor zowel V&D als PvdA zag Van der Zwan „geen oplossing”. Wat V&D betreft heeft hij inmiddels gelijk gekregen: het warenhuis ging in 2015 op de fles.
Het is de vraag of de PvdA een even slecht bestuur in huis heeft als de ondermaatse leiding van V&D met mismanagement. Die term ben ik in verband met de PvdA nog niet tegengekomen.
# Als Asscher geen nieuw levensdoel kan vinden voor de PvdA, zou het zomaar kunnen dat zijn partij eenzelfde lot te wachten staat.
Het nieuwe en vanzelfsprekende levensdoel voor de PvdA is eenvoudig te formuleren: hoe wordt de (gehele) bevolking weerbaar tegen de economische machten van deze tijd en de autonome omwikkelingen van de globalisering, want die vervolgen onvermijdelijk hun eigen natuurlijke levensloop zoals ook een rivier zijn stroomloop spontaan wijzigt.
https://www.nrc.nl/nieuws/2017/03/18/vermorzeld-tussen-populisme-en-kosmopolitisme-7434887-a1550908?utm_source=SIM&utm_medium=email&utm_campaign=5om5&utm_content=&utm_term=20170318