05 Tuesday Feb 2019
Posted in democratischtekort, Democratisering, Eurogroep
Tags
Eurogroep ‘te informeel en ongrijpbaar’ (Christoph Schmidt, economie/Trouw, 5-2-19)
TRANSPARANTIE | Democratisch toezicht is ver te zoeken bij overleg ministers van financiën, vindt Transparency International.
Zo is het maar net!
14 Sunday Oct 2018
Posted in democratischtekort, Democratisering, EU
Tags
Op weg naar de Europese Parlementsverkiezingen van volgend jaar.
[bron: M.C. Burkens et al., Beginselen van de democratische rechtsstaat. 2017, pp.382 e.v.]
‘Geconcludeerd moet worden dat de parlementaire controlebevoegdheden ten opzichte van de besluitvorming door de Raad [van ministers] zijn toegenomen, maar uit het oogpunt van democratie en machtenscheiding nog steeds onvoldoende zijn. Er is sprake van een ‘democratisch tekort/deficit’. Er is geen verantwoordelijkheidsrelatie tussen de Raad en het Europees Parlement. Die kan er ook niet zijn, nu de ministers in de Raad zitting hebben als ‘nationale’ afgevaardigden. Evenmin kan die verantwoordelijkheidsrelatie bestaan tussen de Raad en het nationaal parlement. Alleen de ‘eigen’ minister staat in een dergelijke verhouding tot ‘zijn’ parlement. En die individuele verantwoordingsplicht van de ‘eigen’ minister biedt slechts beperkte mogelijkheden, omdat hij maar één van de vele schakels in een omvangrijk collectief besluitvormingsproces vormt, waarvan de uitkomst maar ten dele door hem bepaald kan worden.
Ten slotte voert het Verdrag van Lissabon de mogelijkheid in van een direct burgerinitiatief. Ten minste één miljoen burgers, afkomstig uit ten minste een vierde van de lidstaten (dus ten minste zeven lidstaten), kunnen de Europese Commissie vragen een initiatief te nemen tot een rechtshandeling van de Europese Unie (in het algemeen dus een voorstel tot wetgeving), aldus art.11 en 24 VWEU [Verdrag met betrekking tot de Werking van de EU]. of de Commissie tot een dergelijke rechtshandeling verplicht is, is echter twijfelachtig; het EU-recht zegt daarover niets. Tot nu heeft een dergelijk Europawijd burgerinitiatief nog nooit plaatsgevonden.’
Wordt vervolgd
03 Friday Nov 2017
‘Ik ben bang voor een burgeroorlog’ (Derk Walters, nrc.nl, 3 november 2017)
Susan Neiman Filosoof Susan Neiman is fel anti-Trump – ze wil zijn naam niet eens noemen. Maar links ontsnapt niet aan haar kritiek. Een gesprek over nepnieuws en identiteitspolitiek.
Susan Neiman (1955) groeide op in Atlanta en promoveerde aan Harvard. Na periodes in Berlijn, aan Yale en in Tel Aviv is ze sinds 2000 directeur van het Einstein Forum in Potsdam.
Neimans bekendste boeken zijn Het kwaad denken (2002) en Morele helderheid (2008). In 2014 ontving ze de prestigieuze Spinozalens.
Of er ook iets goeds is aan president Trump? Susan Neiman (1955), een Amerikaans-Duits-Joodse moraalfilosoof, cultuurcriticus en essayist, laat haar schaterlach klinken door de lobby van het Ambassade Hotel aan de Herengracht in Amsterdam. Na een gulzige slok van haar frisdrank zegt Neiman dat ze nog nooit zo veel verzet heeft meegemaakt tegen de heersende orde in de Verenigde Staten. „Maar of dat iets goeds is? Ik denk het, zolang hij zijn minuscule vingers van de knop af houdt.”
Zoals wel meer progressieve Amerikanen is Neiman doodsbenauwd dat de president op een dag zijn verstand verliest en de wereld in een allesvernietigende kernoorlog stort. Onlangs verscheen haar essay Verzet en rede in tijden van nepnieuws, waarin ze analyseert hoe we beland zijn in een wereld waarin Trump, Brexit en Alternative für Deutschland de boventoon voeren.
Voor Neiman is Trump staatsvijand nummer één. „Ik hoor mensen nu positief spreken over Ronald Reagan en George W. Bush. Alsof dat zulke goede presidenten waren. Maar iedereen lijkt goed vergeleken met de moron die nu in het Witte Huis zit.”
U spreekt zijn naam niet uit?
„Het is een ware volkssport geworden om bijnamen voor hem te verzinnen. Een tijdje was ‘Voldemort’ heel populair, maar dat vind ik te schattig. Of ‘Cheeto-In-Chief’, die was ook even in zwang. En als minister Tillerson hem zelfs een fucking moron noemt, dan mag ik wel moron zeggen.”
Bent u niet bang dat mensen uw kritiek zullen reduceren tot een persoonlijke aversie tegen Trump?
„Niemand die ik ken spreekt zijn naam uit. Dat doe je gewoon niet.”
De namen ‘Reagan’ en ‘Bush’ kunnen wel?
„Ja. Zij waren minder vulgair, minder afschuwelijk. Ze lokten minder verzet uit, ook al was hun beleid praktisch hetzelfde. Ook zij oversimplificeerden het discours. Maar de huidige president is de meest groteske exponent van de dingen die gaande zijn.”
Valt er iets tegen te doen?
„Veel van mijn vrienden richten hun hoop op 2018, als de Democraten bij de tussentijdse verkiezingen weer de grootste partij kunnen worden. Dan zouden ze de president kunnen afzetten. In het 25ste amendement op de Amerikaanse Grondwet staat dat een president afgezet kan worden op grond van een fysieke handicap. Er is een groep van duizenden psychiaters die betoogt dat ook een gebrekkige geestelijke gezondheid aanleiding kan geven tot een afzettingsprocedure.”
Tot die tijd is er het verzet. Neiman, die zelf van school af ging om tegen de Oorlog in Vietnam te demonstreren, woont al sinds de millenniumwisseling in Duitsland, maar is niettemin danig onder de indruk van haar landgenoten. „Bijvoorbeeld toen hij zei dat hij af wilde van de klimaatafspraken van Parijs. ‘Ik ben verkozen om de burgers van Pittsburgh te vertegenwoordigen, niet die van Parijs’, zei hij. Pittsburgh sloeg terug: dan zullen wij juist méér doen dan er in de klimaatafspraken staat. Zo zijn er in het hele land ook plekken waar immigranten beschermd worden. Het is een tegenbeweging van onderop.”
Voor een deel, zegt u in uw essay, heeft links deze situatie over zichzelf afgeroepen. Wat bedoelt u daarmee?
„We leven in een tijd van ideologieën die zo dominant zijn dat ze worden waargenomen als feiten. Enkele van deze ideologieën waren progressief van aard, maar zijn gekaapt door radicaal-rechts. Ik onderscheid er drie: het neoliberalisme, de evolutionaire psychologie[1] en het postmodernisme. Vooral de laatste is interessant in dit verband. Het idee dat de werkelijkheid afhangt van wie haar waarneemt, gaat terug op Plato. Ik sta perplex dat er elke keer weer jonge mensen op universiteiten opstaan die met dit idee komen aanzetten als iets revolutionairs. Het infecteert de politieke discussie. Ook journalisten zijn naar de universiteit geweest. Ze hebben daar Foucault bestudeerd, die stelde dat waarheid niet absoluut is, maar een machtsclaim in zich draagt.
„Hier was ik al langer bezorgd over: als je niet meer met elkaar kunt afspreken wat waar is, dan kunnen mensen ermee aan de haal gaan. En precies dat zie je nu gebeuren met Breitbart News. Deze site is sterk beïnvloed door het idee dat er geen waarheid bestaat, alleen narratieven. Dus hebben ze bedacht waar hun kansen liggen om het politieke debat te beïnvloeden: simpelweg het sterkste narratief presenteren, ongeacht de feiten.”
Zijn de postmodernisten op universiteiten zich hiervan bewust?
„In het geheel niet. Ik sprak laatst een academische vriendin, een echte aanhanger van Foucault, waarheid is relatief et cetera. Ik noemde haar iemand die het huidige presidentschap mogelijk heeft gemaakt. Ze was gechoqueerd!”
Was het woord ‘nepnieuws’ onderhevig aan hetzelfde procedé?
„Ja. Het woord werd bedacht door links, maar de kliek rond de president ging ermee aan de haal door The New York Times van nepnieuws te beschuldigen. Nu moet ik zeggen dat ik geen fan ben van die krant. De afgrijselijke Times heeft een zeer neoliberale kijk op de wereld.”
Loopt u nu niet in dezelfde val? Zie je wel, zou Trump kunnen zeggen, zelfs de linkse Susan Neiman erkent dat The New York Times nepnieuws afdrukt.
„Ik denk dat het goed is om meer dan één nieuwsbron tot je te nemen. Toen ik in 1982 voor het eerst in Berlijn arriveerde, luisterde ik naar het nieuws van beide kanten van de Muur. Samen schetsten ze wel een redelijk beeld van wat er aan de hand was. Nu nog steeds lees ik The Guardian, Haaretz, Duitse kranten, The Washington Post en, ondanks alles, The New York Times. Ik zeg niet dat je elke dag drie uur het nieuws moet bekijken, maar informeer jezelf.”
Los van haar kritiek op de drie ideologieën is er nog een ander fenomeen waar Neiman zich druk om maakt: identiteitspolitiek. Volgens haar is het gevaarlijk als minderheidsgroeperingen zich vooral bekommeren om het welzijn van hun eigen groep.
Om deze reden is overal de politiek verziekt geraakt door extreem populisme, egocentrisme en haatdragendheid tegenover de politieke ‘vijand’.
Dus u ziet wel wat in de theorie van de politiek wetenschapper en ideeënhistoricus Mark Lilla, die onlangs in zijn boek ‘The Once and Future Liberal’ de identiteitspolitiek bekritiseerde als doodlopende weg voor links?
Fel: „Nee! Lilla doet alsof de strijd tegen racisme, seksisme en homofobie een marginaal onderwerp is. Maar dit zijn geen triviale dingen. Deze strijd is extreem belangrijk en moet juist centraal staan. Het is wél dodelijk als linkse politici zich alleen nog om hun eigen ‘stam’ bekommeren. Dit stelt witte mensen in staat om vervolgens te zeggen: ‘mijn stam krijgt niet genoeg’. Wat linkse politici zouden moeten bepleiten is rechtvaardigheid voor iedereen. Het is het aloude punt van Hannah Arendt, die vond dat Eichmann niet berecht had moeten worden voor misdaden tegen het Joodse volk, maar voor misdaden tegen de menselijkheid.
„Nu hoor je witte mensen zeggen: All Lives Matter. Dit is natuurlijk waar, maar het is een banale waarheid die verdonkeremaant dat de slachtoffers van politiegeweld vrijwel exclusief zwart zijn. Zwarte mensen in Amerika moeten op een bepaald moment met hun opgroeiende zoons praten over hoe ze zich moeten gedragen tegenover een agent: wees altijd beleefd, steek nooit je handen in je zakken. Dat zijn zaken waar ik me als witte ouder nooit druk om hoef te maken. Daarom steun ik Black Lives Matter. Dat is ook een soort tribalisme, maar hopelijk wel van het soort dat ook andere groepen tot actie kan bewegen.”
Wat verwijt u de vorige president bij het ontstaan van het klimaat waarin Trump kon opkomen?
„Ik wou dat Obama de banken niet had gesteund. Maar voor de rest had hij niets anders kunnen doen. Hij werd geconfronteerd met de sterkste oppositie die een president ooit heeft moeten weerstaan. Ik ben na de verkiezingen naar de staat Mississippi gegaan om met mensen te praten. Ik vertelde ze dat ik in Ierland een bordje had gezien waarop vol trots werd verkondigd dat een verre voorouder van Obama daar gewoond had. Dit verhaal konden ze bijna niet geloven. In hun wereld werd hij alleen maar beschimpt. Dat is racisme: ze konden het niet verkroppen dat er een zwarte man met zijn voorbeeldige gezin in het Witte Huis woonde. Hiervan geef ik Fox News de schuld, niet de inwoners van Mississippi.”
Hoe kun je de Trump-stemmer op andere gedachten brengen?
„Ik ken groepen die technieken hebben ontwikkeld om mensen in kleine groepen diepgaand met elkaar te laten praten over zaken als racisme. Je moet hen niet benaderen met een houding van ‘jullie zijn racisten’, maar met vragen als: ‘Wanneer was de eerste keer in je leven dat je je bewust was van ras?’”
Dan heb je veel gespreksleiders nodig.
„Dat is waar. Je moet het zien als een steen in een meer gooien, waardoor er kringen ontstaan. Je kunt niet met iedereen praten, maar die mensen praten weer met hun vrienden en familie. En wat is het alternatief? We zijn bang voor een nieuwe burgeroorlog. En ook al vormen zijn aanhangers maar een derde van de bevolking, zij zijn gewapend.
„Een vriendin van mij, een Joodse uit een noordelijke staat, sprak laatst voor 110 politieofficieren uit Mississippi over racisme en bewustwording. De politie vindt het zelf ook niet leuk om steeds zo ongunstig in het nieuws te zijn, en ik denk dat ze ook liever geen donkere mensen doodschieten. Ik vond het een prachtig, hoopvol beeld. Stel je voor: 110 van die kerels tegenover één Joods dametje. En ze luisterden.”
We leven in een bizarre wereld. Geen land daarvan uitgezonderd. Het huidige democratische bestel is ook overal doods en verkeert in een sterfhuisconstructie, in afwachting tot het ontstaan van een nieuw democratisch bestel zonder partijen. Een directe democratie binnen en via de nieuwe digitale wereld van internet. Geef de burgers zelf de politieke verantwoordelijkheid in handen zonder ‘volksvertegenwoordigers’ die alleen deelbelangen vertegenwoordigen en dus economische macht, maar geen algemeen belang. Dat economische belang is de verziekende factor in deze wereld geworden. Alles draait om winst en omzet. De mens is tot een machine gemaakt. Dat is geen beschaving meer te noemen.
https://www.nrc.nl/nieuws/2017/11/03/ik-ben-bang-voor-burgeroorlog-13760165-a1579754
[Susan Neiman: Verzet en rede in tijden van nepnieuws. Lemniscaat, 79 blz. € 9,95]
04 Friday Aug 2017
Posted in Democraten VS, Democratie, democratischtekort, PolitiekBestel
Klap voor Democraten: conservatieve gouverneur stapt over naar kamp Trump (Bewerkt door: Redactie/de Volkskrant, 4 augustus 2017, Bron: AP)
De Democratische gouverneur van de Amerikaanse staat West-Virginia stapt over naar de Republikeinen. Dat heeft Jim Justice donderdag in het bijzijn van president Trump aangekondigd op een partijbijeenkomst in Huntington.
De 66-jarige Justice stond bekend als conservatieve Democraat. Hij is pas sinds januari gouverneur van West-Virginia, nadat hij in november 2016 voldoende stemmen haalde bij de verkiezingen.
In het verleden wisselde Justice wel vaker van politieke voorkeur. Zo steunde hij zowel Democraten, Republikeinen als onafhankelijke kandidaten tijdens kiescampagnes. ‘De Democraten staan steeds verder van mij weg. Ik kan je niet meer helpen als Democraat, dus ik registreer me als Republikein‘, zei hij.
Een steenrijk zakenman die niets van de politiek heeft begrepen. Een leven lang puberen. Doet hij zijn familienaam wel eer aan of is hij de kampioen opportunisme?
Zijn overstap naar de Republikeinen is een klap voor de Democraten, die nu nog slechts in 15 van de 50 Amerikaanse staten een gouverneur hebben.
De Democraten zijn ook toe aan herbronning en revitalisering, gelijksoortig verschijnsel als de PvdA.
Steenkool- en vastgoedmagnaat
Als steenkool- en vastgoedmagnaat is Justice een van de rijkste politici van de VS. West-Virginia is een van de staten die het zwaarst is getroffen door de snel teruglopende steenkoolindustrie, iets wat veel inwoners in de schoenen van de voormalige president Barack Obama en zijn milieubeleid schuiven. Trump maakte er tijdens zijn kiescampagne een speerpunt van de steenkoolindustrie nieuw leven in te blazen en de milieumaatregelen terug te schroeven.
Volgens The New York Times onderhoudt Justice ‘vriendschappelijke’ relaties met sommige familieleden van Trump. Zo zou hij Donald Trump Jr. eerder dit jaar hebben uitgenodigd voor een kalkoenjacht en een dagje forelvissen.
04 Tuesday Oct 2016
Sterke leider maakt misbruik van democratie (Janne Chaudron, buitenland/Trouw, 4 oktober)
Democratie Interview In tal van landen is een opkomst van autocratische leiders te zien. Angstige burgers geven heb de ruimte.
# De autoritaire leider rukt op, en niet alleen in landen als China en Rusland. Het is een wereldwijde trend die zich uitstrekt van Polen tot Oeganda en van Turkije tot India. In al deze landen zijn autocratische leiders aan de macht die de vrijheden van burgers langzaam om zeep helpen, en maatschappelijke organisaties en activisten wegzetten als verraders of terroristen.
# Dhananjayan Sriskandarajah van de burgerorganisatie Civicus waarschuwt voor dit fenomeen. “In meer dan honderd landen werden vorig jaar burgerlijke vrijheden bedreigd, een record”, zegt Sriskandarajah. De Sri Lankaan was gisteren in Nederland om zijn rapport over dit onderwerp te presenteren bij de zestigste verjaardag van Oxfam Novib.
Naast wereldwijde veranderingen in deze wereld, zoals onder meer door globalisering, is er ook de opkomst van wereldwijde angsten over al die veranderingen. Om die reden zijn er vanuit politiek-psychologische oogpunt argumenten te geven die de opkomst van dat autocratisch en ondemocratisch leiderschap logisch maakt. Daaronder horen niet alleen de genoemde autocratische leiders in de huidige wereld maar ook de populisten met hun erg simpele en eenzijdige antwoorden (zoals Wilders met zijn ‘grenzen-dicht’ en de referendumorganisatoren over Oekraïne vanwege hun ongeldige argumenten en daarmee manipulatie van het electoraat). Er is dus sprake van sterke en zwakke en gesluierde vormen van autocratie en antidemocratische handelingen. Wat dit laatste betreft is iedere vorm van manipulatie een vorm van antidemocratische mentaliteit.
09 Friday Sep 2016
De niet-bestaande plek (Merijn Oudenampsen, De Groene Amsterdammer, 8.9.2016)
Vijfhonderd jaar geleden verscheen Utopia van Thomas More. De stichtingstekst van de utopische traditie is weggezet als gevaarlijk en totalitair. Wie beter leest, ontdekt een fenomenale ode aan de politieke fantasie die niets aan actualiteit heeft ingeboet.
Essay 500 jaar Utopia
Omdat De Groene deze week met een uitvoerige analyse komt van More’s Utopia, en ik uitvoerig op dit essay wil reageren, grijp ik eerst terug op mijn studie politieke theorieën, waarbij ik de naam van Thomas More tegenkwam in het boek Politieke theorieën.[1] Ik citeer daaruit wat beschreven staat onder utopie.
‘Geen plaatjes van de werkelijkheid
‘Politieke filosofieën geven geen plaatjes van de werkelijkheid. Vaak schildert de politiek filosoof zelfs een werkelijkheid die niet bestaat en niet kan bestaan. Zo beschrijft Thomas More (1478-1534) een ‘utopie’, d.w.z. een samenleving die nergens is (‘U’ = niet. ‘topos’ = plaats [Grieks]). Toch leren we van zulke filosoferen. Dit is verbazingwekkend. De irreële visie van de politiek filosoof doet ons in de praktische werkelijkheid ongekende perspectieven zien. We bevrijden ons door te filosoferen. (Vergelijk de praktische uitwerking die muziek kan hebben. In de zestiger jaren had het bedrijven van en luisteren naar popmuziek duidelijk politieke betekenis).
‘Er zijn activiteiten die op politiek filosoferen lijken maar daarvan toch onderscheiden moeten worden. De politieke wetenschap wil de bestaande politieke werkelijkheden beschrijven en verklaren. Dit gebeurt door het opstellen van hypotheses (dat zijn veronderstelde en toetsbare verbanden tussen verschijnselen) en theorieën (dat zijn logische ordeningen van hypotheses, axioma’s (niet toetsbare verbanden) en definities, en door het verzamelen van gegevens waaraan de hypotheses en theorieën getoetst worden. De politiek filosoof slaat acht op de resultaten van de wetenschappen, maar beweegt zich op terreinen die voor wetenschappers als zodanig (nog) niet toegankelijk zijn. Een politieke ideologie geeft een rechtvaardiging van een bepaald politiek systeem en/of bepaald politiek handelen, maar is, in tegenstelling tot de politieke filosofie, niet kritisch. Van politiek utopisme spreken we wanneer elk zinnig verband tussen denken en praktisch politiek handelen ontbreekt. Consequentieloze bespiegelingen zijn geen politieke filosofie. Losse ideeën en idealen zijn geen politieke filosofie aangezien ze niet geordend zijn in een totale visie op het politiek systeem.’
Waarom deze inleiding vooraf? Dan kan de lezer mij beter volgen als ik Thomas More nu anders lees dan in mijn studietijd en dat ik More nu beter begrijp vanuit zijn eigen maatschappij en tijdsbeeld in zijn tijd van leven, de vroege Renaissance, als laatmiddeleeuwse culturele beweging die begon in Italië in de veertiende eeuw en zich verspreidde in de volgende eeuwen over de rest van Europa.[2]
Zelf opgeleid als politiek filosoof wil ik dit essay benaderen vanuit de verschillen in tijdsperspectief, dus de middeleeuwse tijd van More en onze 21e-eeuwse samenleving.
Ik citeer de auteur Merijn Oudenampsen:
‘Het grote gevaar van het utopisme lokaliseerde [Hans] Achterhuis [in zijn De erfenis van de utopie] vooral in de drang naar holisme. ‘Uitdrukkelijk verzetten utopisten zich, te beginnen met More, tegen het reformisme dat bepaalde elementen wil verbeteren of losse ideeën wil toepassen’, zo stelde hij. Utopisten willen de gehele samenleving radicaal op de schop nemen op basis van een blauwdruk of een groots plan. De wereld is echter complex, veelzijdig en weerbarstig. Vandaar dat de grootse plannen enkel onder dwang kunnen worden doorgevoerd, met geweld en dictatuur.
Inmiddels heeft de 20e-eeuwse geschiedenis de juistheid van deze bewering aangetoond.
‘Desondanks is er de laatste jaren sprake van een herwaardering en heropleving van het utopisch denken. Zo wijzen historici op de belangrijke rol van utopische ideeën in de Amerikaanse, Bataafse en Franse revoluties. De moderne democratie, zo is de stelling, zou juist zijn ingeluid door radicaal, utopisch denken. Op internationaal niveau spreken denkers als Fredric Jameson, Terry Eagleton en Russell Jacoby zich uit voor het ‘iconoclastische’ utopisme. Daarmee wordt een vorm van utopisme bedoeld die niet fungeert als alomvattende blauwdruk voor de toekomst, maar eerder als kritiek op het bestaande.
Zoals hier beschreven is het iconoclastische utopisme dus politieke filosofie.
‘Ook in Nederland is een dergelijke herwaardering zichtbaar. Willem Schinkel schrijft in De nieuwe democratie over de noodzaak om vast te houden aan ‘een utopische horizon, zonder ooit de gevaarlijke claim te doen de utopie te kunnen verwezenlijken’. Leo Laeyendecker heeft met Kritische stemmen een indrukwekkende encyclopedische verdediging geschreven van de utopie als noodzakelijke vorm van maatschappijkritiek. En Rutger Bregman pleit voor utopisch iconoclasme in De geschiedenis van de vooruitgang.
‘Bij nader inzien blijkt More’s Utopia meer gemeen te hebben met deze vorm van utopie als kritiek op de status-quo dan met de utopie als gesloten blauwdruk. Alhoewel er geen sluitend oordeel geveld kan worden over Utopia – het blijft in al zijn ambiguïteit een literaire tekst – zijn er overtuigende redenen om het te benaderen als een half serieus, half satirisch werk uit het genre genaamd serio ludere. Vanuit dit perspectief bezien is de utopie geen blauwdruk, te realiseren in al zijn gedetailleerde veelomvattendheid. Het is een onwaarschijnlijk en onrealiseerbaar beeld van een alternatieve samenleving dat er bovenal toe dient misstanden in het heden te bekritiseren. En dit alles met behulp van een flinke dosis humor.
***
‘Om te beginnen wat basale informatie over de inhoud van Utopia. Het boek bestaat uit twee delen. In het eerste deel introduceert More zichzelf en zijn vriend Pieter Gillis (een reële historische figuur) en vertelt hij over zijn eerste kennismaking met de (fictieve) reiziger Raphaël Hythlodaeus in de straten van Antwerpen. Daarop volgt een beschrijving van een diepgaand gesprek over de maatschappelijke inzichten die Raphaël met zijn reizen heeft opgedaan, en of deze ook in Europa toegepast zouden kunnen worden. Onder de indruk van zijn intelligentie, adviseren Gillis en More hem om in dienst te treden bij een vorst, om zo zijn kennis te gelde te maken.
# Het antwoord van Raphaël is dat bemoeienis met de politiek geen zin heeft, aangezien niemand bereid is te luisteren naar alternatieve en radicale ideeën. Een uitgebreide discussie over het politiek engagement van intellectuelen volgt. Raphaël vertelt over de kwalijke politieke situatie in Groot-Brittannië, waar de omheining van de boerengronden heeft geleid tot een golf van armoede en criminaliteit. De Britse autoriteiten reageren door kwistig de doodstraf toe te passen. Raphaël stelt voor om de oorzaken van criminaliteit aan te pakken, hij pleit voor minder oorlog en een rechtvaardiger economisch beleid. Zijn humanistische ideeën zijn echter zo ongehoord dat hij bij niemand aanspraak vindt.
Deze alinea start als eerste met een hashtag omdat vanaf dit moment mijn commentaar een kritische rol gaat meespelen. Om te beginnen met de laatste zin in de voorafgaande zin: ‘Gillis en More [adviseren] hem om in dienst te treden bij een vorst, om zo zijn kennis te gelde te maken’, aangezien dit advies niet getuigt van enig realiteitsbesef van de politiek in die dagen, noch in onze tijd. Politici, en politiek actieve burgers zijn zo sterk overtuigd van hun eigen gelijk, dat zij slechts in schijn zullen luisteren naar een eigen visie van burgers, maar nemen daar alleen formeel kennis van, zeker als een waarschijnlijk weerwoord van de politicus op het marktplein (tijdens verkiezingscampagnes) niet in goede aarde valt, zodat betrokken volksvertegenwoordiger al weet dat een echt debat of dialoog niet zal ontstaan. Dan is iedere verdere energie zinloos en verspilde moeite. Alleen vertrouwelingen en algemeen gerespecteerde deskundigen zullen door politici serieus genomen worden en verder niemand. Het te gelde maken van eigen kennis kan de burger dus rustig vergeten. Daarom is de stelling uit de eerste zin in de hashtag-alinea dat de ‘bemoeienis met de politiek geen zin heeft, aangezien niemand bereid is te luisteren naar alternatieve en radicale ideeën’ volkomen juist. En inderdaad al helemaal niet als er sprake is van alternatieve en vooral radicale ideeën.
In onze tijd gelden die radicale ideeën als wereldvreemd. Dat de maatschappelijke situatie zoals in die tijd in Groot-Brittannië vast zou lopen, werd toen waarschijnlijk beschouwd als een ongelukkige bijkomstigheid, waar volgens de bestuurder uit die tijd helemaal niemand verandering in kon aanbrengen. In onze tijd zou gereageerd zijn met ‘luiheid van denken!’, waarmee het eerste verschil tussen de middeleeuwse tijd en ons tijdsgewricht al zichtbaar is geworden. De middeleeuwen werden gekenmerkt door collectief- en gemeenschapsdenken, waarin individualisme en individueel denken in de kinderschoenen stonden, nog nauwelijks aan de orde was. Dat zal Thomas More zich bewust zijn geweest.
Daarmee is ook duidelijk dat ‘Raphaël stelt voor om de oorzaken van criminaliteit aan te pakken, hij pleit voor minder oorlog en een rechtvaardiger economisch beleid. Zijn humanistische ideeën zijn echter zo ongehoord dat hij bij niemand aanspraak vindt’, een typisch 21e-eeuwse, politieke intellectuele opvatting redeneerwijze genoemd mag worden. Waarmee een tweede verschil tussen vroeger en nu aangegeven is.
(wordt vervolgd)
[1] Herman van Gunsteren en Grahame Lock, (met medewerking van Etienne Balibar, Marius de Geus, Jaap Mels), Politieke theorieën. Samsom Uitgeverij Alphen aan den Rijn 1977, p.16
[2] ‘De Italiaanse humanisten die de term renaissance introduceerden, meenden dat na een periode van verval, de middeleeuwen, een nieuwe gouden eeuw was aangebroken, die niets minder was dan een ‘wedergeboorte’ van de verworvenheden van de klassieke oudheid. De acceptatie van renaissance als periodebegrip had niet alleen te maken met de herleving van de klassieke oudheid en de wijze waarop deze periode werd gecontrasteerd met de tijd die daaraan voorafging. De term verwijst ook naar de ‘geboorte’ van belangrijke nieuwe ontwikkelingen in deze periode, zoals de teloorgang van het feodale stelsel, de ontdekking van nieuwe continenten, het copernicaanse stelsel in de astronomie en de uitvinding of introductie in Europa van drukpers, papier, kompas en buskruit. Moderne historici zien echter op heel wat gebieden geen scherpe breuk met de middeleeuwen, en benadrukken dat er eerder sprake was van continuïteit en verdere ontwikkeling van processen die reeds in de middeleeuwen waren begonnen.
en geromantiseerde visie op de renaissance als wedergeboorte van kunsten en letteren wekt de indruk dat het een periode was van ongestoorde vrede en vooruitgang. Niets is minder waar. Zo woedde er tijdens de renaissance in Europa de Honderdjarige Oorlog (1337-1453) tussen Engeland en Frankrijk, en het politieke landschap werd als gevolg van oorlogen, koninklijke huwelijkspolitiek (bijvoorbeeld de eenwording van de monarchie Spanje in 1479 onder Ferdinand II van Aragon en Isabella van Castilië), ontdekkingsreizen en grote veranderingen in handel en economie ingrijpend gewijzigd. Het was ook een tijd van gruwelijke godsdienstconflicten, die uiteindelijk zouden uitmonden in de reformatie en een verdeling van Europa in twee helften met verschillende en elkaar vijandig gezinde religies. Heksenvervolgingen bereikten een verschrikkelijk hoogtepunt tijdens de renaissance, en niet tijdens de middeleeuwen, en de Spaanse Inquisitie zorgde voor de verdrijving van alle Joden uit Spanje in 1492. Als gevolg van de ontdekkingsreizen, en met name van de kolonisatie van Afrika, floreerde ook de trans-Atlantische slavenhandel. Onder meer door deze tegenstellingen groeit onder moderne historici het inzicht dat het hele concept van een ‘renaissance’ na de ‘duistere middeleeuwen’ bijzonder problematisch is. Meer daarover in een volgend hoofdstuk over de kritiek op gebruik als historische periode.’ (bron: Wikipedia)
07 Sunday Aug 2016
Tags
Wantrouw politicus die zegt namens hét volk te spreken (Jozef Waanders, Opinie & Dialoog/fd, 7 augustus)
Referenda zijn in heel Europa aan een opmars bezig. Afgelopen maand publiceerde de European Council on Foreign Relations een grondige studie naar de standpunten van maar liefst 45 als ‘populistisch’ geïdentificeerde partijen in Europa: The world according to Europe’s insurgent parties. De meest opvallende overeenkomst: vrijwel allemaal willen ze de besluitvorming middels referenda (over onder andere EU-lidmaatschap en vluchtelingenquota) ‘democratiseren’. Concreet proberen ze in de komende jaren bij elkaar opgeteld 34 referenda te realiseren.
Die ontwikkeling wordt in Nederland, onder anderen door nationalistisch georiënteerde publicisten als Thierry Baudet en Geerten Waling, veelal verwelkomd als een vorm van democratische vernieuwing. Omdat referenda echter vaak gepaard gaan met de suggestie dat ‘de volkswil’ daarmee tot een zuivere uitdrukking komt, zouden ze weleens kunnen uitmonden in een ondermijning van die democratie.
Nergens wordt dat duidelijker dan in het werk van de Franse denker Claude Lefort (1924–2010). Bijna gelijktijdig met het brexit-referendum, verscheen bij Boom uitgevers een bundel met elf nieuw vertaalde essays van zijn hand onder de titel: Wat is politiek? De timing lijkt briljant: wie zijn boodschap goed tot zich door laat dringen weet dat grote zorgen over de toekomst van de Europese democratie gerechtvaardigd zijn.
Thierry Baudet bij debat over referendum in de Tweede Kamer. (Foto: HH)
Van Machiavelli heeft Lefort geleerd dat de sociale strijd tussen wat we nu veelal ‘de elite’ (i grandi) en ‘het volk’ (il popolo) noemen, in elke samenleving onoplosbaar aanwezig is. Die tegenstelling is volgens Machiavelli ‘constitutief’ voor de politiek: de macht of de staat (il principe) ontspringt eruit als afzonderlijke ‘derde partij’ die zonder het sociale conflict niet zou kunnen bestaan. Door zich boven de maatschappelijke strijd te plaatsen, creëert de macht een publieke ruimte waarin haar autoriteit uitgeoefend kan worden. De taak van de politiek is het vervolgens om dit conflict beheersbaar te maken.
Maar om dat op een goede manier te kunnen doen is het noodzakelijk dat de macht afstand houdt van de maatschappij: ze mag geen partij kiezen in het conflict waaruit ze zelf ontsprongen is.
Het revolutionaire en ongekende van de democratie is volgens Lefort dat de plaats van de macht voor het eerst een ‘lege plaats’ wordt. De goed functionerende democratie verhindert dat bestuurders zich de macht toe-eigenen of deze gaan incorporeren. De onontkoombare maatschappelijke verdeeldheid wordt door de democratie niet opgeheven of bestreden, maar juist gerechtvaardigd en geïnstitutionaliseerd. Zo voorkomt zij dat een enkel individu of een enkele groep onlosmakelijk met de macht verbonden kan zijn. Die macht kan daardoor niet langer worden uitgebeeld. Zichtbaar zijn alleen de mechanismen van de uitoefening ervan en de mensen die als ‘passant’ het politieke gezag bekleden.
Verwees in premodern Europa de macht nog naar een transcendente orde, in moderne samenlevingsvormen wordt zij voorgesteld als voortkomend uit de samenleving zelf. Wat voor de democratie echter cruciaal is, is dat de macht, ook nu ze uit een volksstemming voortvloeit, niet ín de samenleving mag huizen. Zakt de democratische macht wél terug inde samenleving waaruit ze ontsprongen is, dan dreigt wat volgens Lefort de Januskop van de democratie is: de totalitaire samenleving. De aanvankelijk lege plaats van de moderne democratische macht wordt dan weer ‘gevuld’. Niet, zoals in premoderne samenlevingsvormen, met iets dat de samenleving overstijgt, maar met iets dat uit de samenleving zélf voorkomt. Bijvoorbeeld met het waanbeeld van het Ene volk dat als organische eenheid zoekt naar een uitgebeelde macht, naar een staat zonder verdeeldheid.
Wat veel ‘populistische’ partijen middels referenda nastreven is de verplaatsing van soevereiniteit van ‘de elite’ of het parlement (Wilders: ‘nepparlement’) naar ‘het volk’. Vaak gaat dat gepaard met de suggestie dat de juiste interpretatie van de zogenaamd ondeelbare volkswil gekend wordt: de uitslag van een referendum biedt in hun ogen dan ook geen ruimte voor nuance of grijstinten. Hét volk heeft immers gesproken. De meerderheid dicteert, de minderheid delft eenvoudigweg het onderspit. Compromisvorming is niet langer nodig.
Uiteindelijk komt dat erop neer dat de leegte in het hart van de democratische staat gevuld dreigt te worden met het fantasma van een volk dat organisch en onverdeeld is. Daarmee wordt gebruikgemaakt van de kwetsbaarheid van de democratie als geïnstitutionaliseerd conflict, en wordt dit conflict tegen de democratie ingezet.
Wantrouw daarom politici die namens hét volk zeggen te spreken. Die niet kunnen erkennen dat ook het volk hopeloos en onoplosbaar verdeeld is. Lefort leert ons dat de democratie de enige samenlevingsvorm is die de onoplosbaarheid van sociale en politieke conflicten erkent en legitimeert. Maar ook dat de totalitaire verleiding in de democratie zelf besloten ligt, en dus altijd op de loer blijft liggen. Vooral als het waanbeeld van de organische eenheid herleeft.
[Jozef Waanders studeerde geschiedenis en filosofie in Utrecht en Leuven en is hoofdredacteur van onlineopinieplatform deFusie.]
http://fd.nl/opinie/1162683/wantrouw-politicus-die-zegt-namens-het-volk-te-spreken
03 Friday Jun 2016
Nationalisten kapen democratisch ideaal (René Koekkoek , Opinie & Debat/de Volkskrant, 3 juni)
Conservatief nationalisten Baudet, Waling en Wilders ondermijnen de democratische geloofwaardigheid van het politieke midden.
Genoemde drie ‘nationalisten’ ondermijnen geen ‘geloofwaardigheid van het politieke midden’, omdat die helemaal niet (meer) bestaat; het politieke midden heeft zichzelf al uitgeschakeld door afwezigheid van visie en zich baseren op achterhaalde ideologieën, die (als 19e eeuwse) niet werden aangepast.
# In plaats daarvan bepleiten Baudet en Waling meer directe vormen van democratie. Kenmerkend voor hun argumentatie is dat zij dit koppelen aan een uitgesproken nationalistisch programma. Zo betoogt Baudet in zijn boek De aanval op de natiestaat dat de natiestaat de ultieme vorm – de enige vorm – is waarin ware democratische politieke besluitvorming kan plaatsvinden.
# Waling verzorgde samen met collega-historicus Coos Huijsen al De geboortepapieren van Nederland, een drietal sleutelteksten uit de Nederlandse Opstand in de tweede helft van 16de eeuw. Om het feest van de natie compleet te maken voegden ze daar nog een Nederlandse vertaling van Ernest Renans beroemde lezing over het belang van de natie Qu’est-ce qu’ une nation? (Wat is een natie?) aan toe. Zodoende wordt de acclamatie van een historische gegroeide, nationale volkswil als zuiverste vorm van democratie gepresenteerd.
# Opmerkelijk is dat deze woordvoerders van een groeiende conservatief-nationalistische stroming zich een democratisch-revolutionaire retoriek en gedachtengoed oeëigenen. Op de avond van de uitslag van het referendum, jubelde Baudet met een komisch aandoend gevoel voor dramatiek: ‘De democratische revolutie is begonnen!’
Reagerend op deze drie alinea’s is het maar de vraag of in de laatste alinea het werkwoord ‘toeëigenen’ mag worden gebruikt, omdat het plausibel is dat de genoemde auteurs geen ander aanknopingspunt of argument konden vinden en dus van toeëigenen geen sprake is. Los daarvan hoef je helemaal niet met de inhoud van het boek ‘De aanval op de natiestaat’ eens te zijn om toch de huidige natiestaten (in Europa althans) als organisch gegroeide natuurlijke eenheden van historisch gegroeid volksbewustzijn te ervaren, die het nog eindeloos lang zullen en kunnen volhouden. Langer dan het democratisch wrakkige Europese Huis dat inmiddels gebouwd is. Zo blijft het nuttig dat politiek filosofen hun meningen tegenover die van historici blijven plaatsen!
24 Tuesday May 2016
Partij is achterhaald vehikel democratie (Geerten Waling, Opinie & Debat/de Volkskrant, 24 mei)
http://www.volkskrant.nl/opinie/partij-is-achterhaald-vehikel-democratie~a4306315/
Politieke partijen: Het jaar 1848 kan ons inspireren bij het zoeken naar een vorm van democratie zonder partijen.
‘Door de vrijheid van vereniging, vergadering en drukpers barstte in 1848 een publiek debat los dat zijn weerga niet kende’
# In de Nederlandse Grondwet die Thorbecke in 1848 herschreef wordt het begrip ‘partij’ in het geheel niet genoemd. Dat er enkele decennia later wel politieke partijen ontstonden was op dat moment zeker een teken van democratisering, maar het was slechts een uitkomst van het proces van democratisch experimenteren. Een uitkomst die bovendien samenhing met de specifieke context van de verzuiling.
Met de wijsheid achteraf was de ontwikkeling van het partijenstelsel (in ons land en elders) te verklaren door de vrijheid van vergadering en wat we vandaag noemen het organisatiebeginsel, die het gemakkelijk maakt om massa’s leden te structureren en te kaderen. Maar vandaag is de technologie zo ver ontwikkeld dat het afreizen van congressen door het land heen absoluut niet meer nodig is. Internetconferencing is een veel adequater middel om partijbesluiten te nemen en verkiezingsprogramma’s vast te stellen. Bovendien milieuvriendelijker.
# Nu, anderhalve eeuw later, is het moment gekomen om deze uitkomst te heroverwegen – en te kijken naar andere mogelijke uitkomsten, die beter aansluiten bij deze tijd. Wie weet zijn we dan ooit nog eens blij dat we in Nederland het tijdelijke, inmiddels achterhaalde vehikel van de politieke partij niet grondwettelijk hebben vastgelegd, zodat zij in haar vrije val de democratie niet hoeft mee te sleuren.
Het is volledig duidelijk dat de politieke toekomst van ons land over tien jaar geen politieke partijen meer kent en dat de bevolking zich via internet kan inschrijving voor de verkiezingen die wel zullen blijven bestaan, maar wel in het kader van een nieuw politiekbestel: directe democratie op digitale basis.
21 Saturday May 2016
Het vrije woord is er niet voor pure belediging… (Bas van Stokkom, Katern Opinie & Debat/NRCHandelsblad, 21 mei)
Wie spreekt met nuance of bedachtzaamheid, is verdacht. Aan het uiten van kwetsende en vulgaire gedachten worden daarentegen magische eigenschappen toegeschreven. Onterecht, vindt Bas van Stokkom. Het vrije woord is bedoeld om je te verzetten tegen de macht.
Deze inleiding (of samenvatting) is natuurlijk een heel vreemde stellingname. Nuance of bedachtzaamheid kunnen op voorhand niet verdacht zijn, omdat er niets van een verdacht delict kan ontstaan indien er een genuanceerde of bedachtzame uitlating wordt gedaan. Dat er wel sprake is van een psychologisch machteloosheidsgevoel van iemand die zich tracht te verdedigen tegenover een genuanceerd en goed doordacht standpunt, is een heel ander verhaal. Iemand die zich verbaal schaak mat gezet voelt, is van nature geneigd ofwel af te druipen, dan wel met niet terzake doende vooroordelen terug te slaan.
Omdat het altijd gaat om een sterk beargumenteerd standpunt tegenover een zwakke opponent, voelt de laatste de behoefte om met kwetsende en vulgaire gedachten terug te slaan.
# (…) opiniemakers die hun brood verdienen met treiteren en choqueren, lijken op oorlogspad: de tegenstander een lesje leren en nog eens een vracht extra beledigingen toeslingeren. Ook vorig jaar, na de aanslagen op Charlie Hebdo, wemelde het van de strijdlustige slogans. Sommigen claimden een ‘heilig recht op heiligschennis’. Anderen wilden ‘godslasterlijke satire laten escaleren’.
Dat het maatschappelijk en industriële innovatie processen zich versneld hebben, hetgeen mede veroorzaakt is door de opkomst van de sociale media zal niemand ontkennen. Dat er ondergronds iets is gaan broeien, rommelen is in ons land gebleken naar de opkomst en de moord op Fortuyn. Overal in Europa en de VS is sprake van een sterke oppositie tegenover de politieke elite in betrokken landen. En in buiten-Europese gebieden, zoals Turkije, zien we andere mechanismen ontstaan, zoals autocraten die naar een éénpartijstaat toewerken. Maar overduidelijk is het nieuwe verschijnsel dat de bestaande politieke structuren niet meer functioneren en bezig zijn in een chaos te veranderen, zoals we in Afrika zien. Kortom, ‘strijdlustige slogans’ zijn hetzelfde verschijnsel, maar dan in landen met een hoge opleidingsgraad vanwege een langdurig bestaande onderwijsinfrastructuur, die ruim een eeuw bestaat. In ons land is de onderwijswet in 1900 vastgelegd, in Turkije als gevolg van de nieuwe grondwet van Atatürk in 1923[1], maar dat garandeerde nog geen onderwijs in de rurale gebieden. Een land als dit Turkije ligt dus een kwarteeuw achter op Europa.
# Ik zal deze vormen van agitatie duiden als een ‘libertair populisme’. Binnen het libertaire denkframe geldt het vrije woord als een absoluut en onaantastbaar recht. In feite fungeert het als troefkaart om andere claims – van wie dan ook – af te houden. Elke inperking is verdacht. Als ik niet mag beledigen, zo gaat de redenering, is mijn vrijheid niets meer waard. Vandaar dat elk extern gezag bestreden moet worden en taboes doorbroken moeten worden. Opvallend is dat politiek rechts deze stijlvorm van voormalige linkse rebellen lijkt te hebben overgenomen: rechts presenteert zich als libertair en opstandig, links wordt neergezet als conformistisch en regentesk.
Dit is een boeiende en interessante opmerking of verklaring, die ik in mijn tijd als student nog niet was tegengekomen. Maar het past in het kader van maatschappelijke evolutie dat dergelijke psychologische mechanismen zich spontaan ontwikkelen. De provo’s ten onzent kunnen als ludiek-libertair, maar ook in milde vorm opstandig worden gekwalificeerd.
# Spreek je op bedachtzame wijze over deze kwesties, dan ben je laf, elitair, je durft niet te zeggen waar het op staat, je hebt iets te verbergen.
Feit is dat, als er eenmaal een (effectieve) beweging op gang is gekomen, deze alleen met harde slogans tot maatschappelijke actie opgevoerd kan worden en niet met bedachtzame uitingen. Maar van een automatische beweging is op voorhand geen sprake, want die ervaring hebben we opgedaan met Occupy en mogelijk – naar het zich laat aanzien – ook met Nuit Debout.
Of het waar is dat als ‘je niet durft te zeggen waar het op staat’, ‘je iets hebt te verbergen’, is twijfelachtig en een onbewezen stelling. Eerder is er echte moed voor nodig om te zeggen waar het op staat, want er komt gegarandeerd een conflict met het gezag en dat levert pijnlijke momenten op met politieoptredens.
# Dat draagt op zijn beurt weer bij aan het gevoel dat de vrijheid van meningsuiting onder grote druk staat. Zo gelooft Henri Beunders, hoogleraar ontwikkelingen in de publieke opinie, dat „de citadel van de kritische geest, van het vrije debat, al bijna is ingestort”. De libertaire socioloog Frank Furedi – analyticus van de angstcultuur – vreest dat steeds meer beledigden hun critici het zwijgen zullen opleggen. Deze zorgelijke gedachten lijken sterk op de klachten van populistisch gebekte opiniemakers dat je ‘tegenwoordig’ niet meer over migratie kunt spreken, terwijl de kranten, praatprogramma’s en blogs onophoudelijk dat issue onder de aandacht brengen.
# Tegelijkertijd doen de rebelse onderafdelingen van de Telegraaf veel moeite reputaties te slopen en autoriteiten aan de schandpaal te nagelen. Het vrije woord fungeert daarbij regelmatig als excuus voor journalistieke intimidatie en inbreuken op privacy. Er is inmiddels een heuse ‘libertaire politie’ ontstaan die haar domicilie heeft op Facebook en Twitter: het opsporen en jacht maken op mensen die bedenkelijk zouden hebben gehandeld, liefst bekende Nederlanders zoals ex-burgemeester Hoes. Nu beoogt de Telegraaf als vanouds vermeende booswichten en oplichters voor het volksgericht te brengen, maar het verschil is dat de ‘sociale media’ binnen een oogwenk collectieve woede kunnen mobiliseren en een digitale beschamingsmeute op de been kunnen brengen.
# Het libertaire populisme gedijt in een omgeving waar journalistiek en pers zich niet meer primair toeleggen op nieuws vergaren en informeren. Sinds de schandaalindustrie de dienst uitmaakt in medialand, heeft het vrije woord heel andere functies verkregen. Opwinding, obscene beelden en verdachtmakingen verzekeren geëmotioneerd vervolgnieuws. Er zijn grote commerciële belangen mee gemoeid. Mede daarom zijn talkshows, schandaalbladen en shocklogs verzot op beschuldigingen, stampij en relletjes.
Op deze wijze geredeneerd zijn talkshows en schandaalbladen alleen nog interessant voor een bepaalde groep consumenten die zich op die wijze maatschappelijk staande kunnen houden in een steeds grotere chaos die zich op alle fronten afspeelt.
# Opmerkelijk daarbij is dat veel minder waarde wordt gehecht aan meningsvorming. Terwijl het vrije woord lange tijd werd gezien als voertuig voor rechtvaardigheid en emancipatie van zwakkere partijen, staat meningsuiting nu veeleer in het teken van provocerend nieuws. Binnen het huidige populistische klimaat is het vanzelfsprekend te denken dat kwetsende, vulgaire en liederlijke gedachten de kwaliteit van de democratie vergroten. Het gaat hier om een bijgeloof dat aan elke uiting magisch positieve eigenschappen toeschrijft.
Er is dus een duidelijke maatschappelijke paradox ontstaan: de maatschappelijke evolutie en industriële innovatie die algemene welvaart hebben gebracht, heeft in de meningsvorming een omgekeerde ontwikkeling laten zien: daar gelden geen feiten meer, maar kwetsende, vulgaire en liederlijke gedachten. Die hebben tot doel de kwaliteit van de democratie te vergroten, zoals de auteur dat terecht veronderstelt, maar er is sprake van het omgekeerde proces, te weten dat de democratie wordt vernield en afzakt naar het niveau van een banenrepubliek. Maar dat is ook wel logisch, omdat er een in het oog van de grote massa niet meer functionerende democratie – partijculturen zijn daarin bepalend en overheersend zonder dat de gewone burger eraan te pas kan komen – dat representatieve democratische stelsel eerst moet worden afgebroken om iets niets van de grond te tillen. Deze nieuwe tijd die ontstaat is dus een digitale tijd waarin het politieke proces via digitale middelen en technologieën gestalte zal moeten krijgen.
# Verdienen dictators als Erdogan dan geen stevige, kwetsende kritiek? En islamitische geestelijke leiders die haat prediken? Zeker, vrijmoedig spreken is vanouds gericht tegen machtige partijen die uitingen in de taboesfeer willen houden, censuur uitoefenen en het volk opzetten tegen andersgezinden. Hoe ver daar in gaan? De Britse cartoonist en schrijver Martin Rowson beaamt dat satire aanstoot moet geven. Maar hij is geen voorstander van onbeperkte satire en sluit zich aan bij de befaamde definitie van journalistiek van HL Mencken: ‘journalism is about comforting the afflicted and afflicting the comfortable’. Wanneer je onbeschoft uithaalt naar mensen met minder macht, houdt satire op te bestaan en kom je in de wijdere sfeer van treiteren. Het gaat volgens Rowson om een boodschap, een punt maken. Sick jokes zijn uit den boze, net als smakeloze aanvallen. Maak je daarvan je handelsmerk, dan worden cartoons louter propaganda.
Om te onthouden: ‘Journalism is about comforting the afflicted and afflicting the comfortable’. Wanneer je onbeschoft uithaalt naar mensen met minder macht, houdt satire op te bestaan en kom je in de wijdere sfeer van treiteren. Het gaat volgens Rowson om een boodschap, een punt maken. Sick jokes zijn uit den boze, net als smakeloze aanvallen. Maak je daarvan je handelsmerk, dan worden cartoons louter propaganda.’
# Ten slotte, hoe verhoudt zich dit tot het wezen van de democratie? Stel dat we minder gebruik zouden maken van beledigende en agressieve vormen van spreken. Dat zou het domein van uitingen ongetwijfeld inperken, maar het betekent niet dat de democratie veren laat. Meningsvorming is aangewezen op kennis nemen van feiten en ervaringen vanuit uiteenlopende perspectieven en het afwegen wat nodig en wenselijk is. Het in ongerede raken van die communicatie zou pas werkelijk fataal zijn voor de democratie.
De democratie verkeert dus nog niet in de gevarenzone indien er gecommuniceerd kan worden en dat blijft gebeuren. Daarmee kunnen mijn kanttekeningen worden afgesloten, maar wel onder dankzegging aan socioloog Van Stokkom (Radboud Universiteit) die een handzame en nuttige bijdrage heeft geleverd aan het huidige debat over populisme en de grenzen van (persoonlijke en doelbewuste) belediging en onbeschoftheid.
