Tags
Hoe kunnen politiek en ambtenarij weer beter gaan functioneren? Deel 1
Frank Kalshoven, Opinie & Debat/ de Volkskrant 27 mei 2023
Ongemerkt bijna, in elk geval niet vooraf uitgedacht, zijn we in een columnserie beland. Het centrale vraagstuk ervan is het functioneren van politiek en ambtenarij. Het begon, twee weken geleden, met een stukje over drie recente beleidsongelukken van dit kabinet. Vorige week beschreef ik hoe de versplintering in de politiek het ordentelijk besturen van Nederland bijna onmogelijk maakt. Dit kabinet verdient geen voldoende. Nee. Maar, kunnen we van tevoren uittekenen: het volgende kabinet ook niet. We hebben, kortom, een serieus probleem.
Laten we daarom diep ademhalen en er een echte serie van maken. Waarbij aangetekend: ik heb de oplossing ook nog niet bedacht. Maar die dient zich misschien aan tijdens een grondiger analyse.
Dat politiek en ambtenarij niet zo denderend presteren, dat vinden inmiddels veel mensen. Maar die opvatting, valt me op, is vaak gebaseerd op door de politiek en overheid gemaakte fouten. Grote fouten. Bij de gaswinning bijvoorbeeld. En bij de kinderopvangtoeslag. Politiek en ambtenarij namen veel verkeerde besluiten.
Hoe ernstig ook, mijn zorg gaat niet over fouten. Fouten zijn van alle tijden. Ze zijn menselijk. En soms kunnen hele organisaties de fout in gaan. Het beste is: ervan leren. En wie gedupeerd is, ruimhartig compenseren.
Nee, mijn zorg gaat een spade dieper. Die gaat over falen, wat je zou kunnen begrijpen als: systematisch fouten maken omdat je niet anders kunt, ertoe gedwongen wordt door de omstandigheden.
Dit falen kennen we goed van markten; dan gaat het over marktfalen. Bijvoorbeeld: bedrijven die samenspannen tegen hun afnemers. Of verzekeringsmarkten die niet goed kunnen functioneren door informatieproblemen. En: externe effecten, bijvoorbeeld dat boerenbedrijven zomaar, gratis en voor niets, schadelijke kooldioxide en stikstof uitstorten. Van dat marktfalen bestaat een hele lijst en in veruit de meeste gevallen zijn er remedies tegen. Een kartelautoriteit die optreedt tegen samenspannende bedrijven. Een verzekeringsplicht in plaats van vrije verzekeringskeuze. Bedrijven laten betalen voor de schade die ze aanrichten met hun uitstoot.
Merk op: deze voorbeelden gaan evenmin over fouten. Niet over een bierbedrijf dat slecht communiceert over de terugtrekking uit een ver land. Niet over een energiebedrijf dat olie morst. Niet over een voedselfabrikant die al te opzichtig zijn prijzen verhoogt. Nee, het gaat over het falen van de markt als mechanisme.
De reddende engel in het narratief over marktfalen is de overheid. Die neemt het marktfalen waar. Grijpt in waar de maatschappelijke kosten van het ingrijpen lager zijn dan de maatschappelijke baten. En verhoogt zo de welvaart van allen.
Maar dit beeld van de overheid als neutrale partij, als onbaatzuchtige goedzak, staat ver af van de ‘reëel bestaande overheid’. Niet alleen maakt die overheid fouten, de publieke ordening via politiek en ambtenarij faalt op sommige punten net zo goed als de ordening via de markt. Er bestaat niet alleen marktfalen, er bestaat ook overheidsfalen.
Aangezien markt en overheid beide ordeningsmechanismen zijn, is het niet verwonderlijk dat hun falen veel op elkaar lijkt. Neem als voorbeeld die externe effecten. De overheidspendant ervan is ministerie X dat doodleuk beleid voert dat indruist tegen de beleidsdoelstelling van ministerie Y. Is aan de orde van de dag.
We moeten dieper in het overheidsfalen duiken. Want daar zijn twee partijen bij betrokken: politici én ambtenaren. En dat zijn precies de partijen waar het ons om gaat. Volgende week verder.