Wij leerden vrijheden hanteren (Marc van Dijk, religie & filosofie, Katern de Verdieping/Trouw, 16 juni)
VRIJHEID | In het Filosofisch Elftal analyseren twee denkers een actuele vraag. De aanslag in Orlando dreunt ook na in Nederland. Hoe zorgen we dat verworven seksuele vrijheden niet verloren gaan?
Dit is een boeiend thema, dat Trouw vandaag aansnijdt. Na lezing van het artikel kreeg ik een sterke associatie met het bekende werk van Herbert Marcuse, Eendimensionale mens, filosoof in de jaren zestig en zeventig van de vorige eeuw.
Samenvatting: Hoewel de ideeën van Marcuse geen hot-issue meer zijn, blijft het toch belangrijk kennis te kunnen nemen van deze z.g. woordvoerder van de rebellie. De lezer moet dan wel de barrière van het aparte taalgebruik, en van het gehanteerde jargon, overwinnen. Marcuse verbindt in een originele inventarisering denkers als Hegel, Heidegger, Marx en Freud met elkaar. De eendimensionale mens is slaaf van de consumptiestaat, heeft zich kritiekloos aan de gevestigde orde aangepast. Zijn vrijheid is weggemanipuleerd. De historisch-kritische theorie kan vooralsnog niet anders dan negatief zijn omdat zij niets kan beloven. De krachten van de rand van het systeem, de uitgebuitenen, moeten de noodzakelijke veranderingen gaan bevechten. Door hen die geen hoop meer kennen, wordt ons de hoop gegeven. [deze tekst is van Bol.com]
Waarom voelde ik deze associatie? Niet direct om Marcuse weer tot leven te brengen, maar om zijn theorie verder uit te breiden naar de ontwikkeling van eendimensionaal mens naar de volgende treden van tweedimensionaal, driedimensionaal en mogelijk verder. Waar de eendimensionale mens van Marcuse slaaf is geworden van de consumptiestaat – en wie herkent dat nu niet? Dus hoe herkenbaar! – daar wil ik één- en méérdimensionaliteit koppelen aan wereldbeelden op de diverse continenten in deze huidige wereld. Waarom? Omdat, zoals de titel van de Trouw-analyse aangeeft, wij in Nederland een multidimensionaal vrijheidsbegrip hebben ontwikkeld, die ons in conflict brengt met migranten die ons land binnenkomen, maar ook al in het recente verleden binnenkwamen.
In wil verder dan Marcuse gaan waar hij ééndimensionaliteit omschrijft als een mentaliteit van slaafgebondenheid, onzelfstandige burgers die worden gemanipuleerd waar ze bij staan door de machthebbers en het gezag van hun eigen maatschappij. Zoals geciteerd: ‘Zijn vrijheid is weggemanipuleerd.’ Je kunt deze uitspraak verschillend interpreteren. ‘Weggemanipuleerd’ wil zeggen dat er ooit een vrijheid bestond, maar door maatschappelijke ontwikkelingen verdwenen of doelbewust weggewerkt. Ik bezit het boek zelf, maar zal het weer uit de kast moeten halen om zijn redenering opnieuw te onderzoeken. Dat komt dus nog. Nu wil ik mijn definitie van eendimensionale mens geven: eendimensionaal betekent in de menselijke leef- en denkwereld een erg beperkte wijze van denken zonder enige denkvrijheid: geen eigen ingebrachte creativiteit, zonder inbreng van nieuwe inbreng of inzichten, maar geheel volgens het oude opvoedingspatronen zoals in religieuze orthodoxe kring (hetzij christelijk, islamitisch, of Joods) gebruikelijk is. Alles is in die kringen volgens traditie, en daarmee dogmatisch bepaald en betekent loslating van die religieuze leerstellingen of dogma’s ook uitstoting uit die kring van de eigen leefomgeving.
Tweedimensionaal betekent vervolgens in dit kader het startpunt van nieuwe vormen van denken, en met name afwijkend of vernieuwend denken zoals in de reformatie en Verlichting in de Europese geschiedenis na de Middeleeuwen.
Driedimensionaal denken is in het verlengde van de tweedimensionale denkwereld van ‘bescheiden’ vernieuwingen of veranderingen in vergelijking met de genoemde voorafgaande traditionele vormen van denken en vrijheid van denken. Het zal duidelijk zijn dat driedimensionaal denken dan revolutionair denken zal zijn vergeleken bij het denken van eendimensionale burgers.
Dan het thema van ‘vrijheden leren hanteren’ van de Trouw-beschouwing. Deze omschrijving suggereert dat vrijheid een ideeëncomplex is dat veranderd kan worden of onderhevig kan zijn aan fundamentele veranderingen. Dat geldt in ieder geval voor de ‘verworven seksuele vrijheden’ van het artikel, die vanzelfsprekend op sterke weerstand moeten stuiten van nieuw binnengekomen migrantenstromen in ons land, maar dat geldt voor ieder land waar een revolutionaire ontwikkelingen van menselijke waarden (zoals vrijheid en andere fundamentele waarden, zoals ook religie op zichzelf) hebben plaatsgevonden die wezensvreemd zijn voor anders opgegroeide migranten uit andere culturen. In het meest gunstige geval zal er een meervormige of pluriforme samenleving ontstaan, waarin diverse denkdimensies naast elkaar kunnen bestaan zonder met elkaar in conflict te komen. Alleen voor jeugdige islamieten die thuis met homohaat worden opgevoed, ontstaat een (vroege) identiteitscrisis omdat hun thuiscultuur botst met het gedrag binnen het publieke domein op straat.
Na deze inleiding stap ik over naar de tekst van het artikel.
# ‘Wij moeten onze vrijheden verdedigen, uitleggen, onderwijzen. We mogen ze nooit uit handen geven, nog geen centimeter.’
Omdat het van migranten verwacht mag worden dat zij zich aanpassen aan de nieuwe wet- en regelgeving van het ontvangende land, mag van hen ‘nieuwsgierige’ acceptatie van de bestaande normen en waarden in het nieuwe woonland worden gevraagd en geen dwarsliggend gedrag. Ontwikkelt er zich toch dwarsgedrag, dan zal via het plaatselijke stad/raadhuis een gesprek dienen plaats te vinden, waarin tekst en uitleg wordt gegeven over de hier te lande bestaande vrijheidsgraden van denken. Kan een integratiecursus geen verandering of wijziging aanbrengen in het denken van de migrant, dan zal aangekondigd dienen te worden dat hun verblijf in Nederland slechts van tijdelijk karakter dient te zijn. Geen land kan immers enclaves van vreemde culturen accepteren die zich uiteindelijk tegen de dominante ‘pluriformiteit(en)’, (zoals in ons land zo kenmerkend aanwezig is) keren.
# Dat is alvast een enorme vergissing, want vrijheid betekent in de Verenigde Staten iets heel anders dan in Europa.
# Daaruit is secularisatie voortgekomen. En secularisatie maakt een grotere ruimdenkendheid mogelijk tegenover seksuele minderheden. Want nog steeds is er een rechtstreeks negatief verband tussen religiositeit en de acceptatie van homoseksualiteit, ook bij ons, zowel onder orthodoxe christenen als moslims.
# Hij [Michel Foucault] schreef dat het een vrijheid was die gecreëerd werd door mensen die haar praktiseerden. Mensen die zich in woord en daad kritisch verhielden tot bestaande levensstijlen en voorgeschreven identiteiten. Ze hebben ze het recht verworven om zichzelf te zijn, te trouwen, kinderen op te voeden.
# “Als wij willen dat anderen de waarde daarvan gaan zien, of zelfs onze visie gaan delen, dan kan dat in elk geval niet via dwang. Steeds maar weer het gesprek aangaan en intussen de vrijheid van een diversiteit van relatievormen in praktijk blijven brengen is het enige dat erop zit. Ik [Marli Huijer] merk soms aan mijn islamitische studenten hoe moeilijk dat kan zijn.”
# Teule: “Daarom moeten wij in Nederland nog meer in onderwijs investeren. De discussie moet eerst en vooral op middelbare scholen worden gevoerd. Daarvoor moet er ten eerste bij geschiedenis veel meer aandacht komen voor de lange, moeizame weg die onze vrijheid heeft afgelegd. Hoe kwam het zo dat vrouwen gelijke rechten kregen en waarom mochten homo’s uiteindelijk met elkaar trouwen? Er zit een logica achter onze verworven vrijheden. “En wat mij betreft krijgen scholieren twee keer zoveel maatschappijleer als nu, om te leren om open en vreedzaam te discussiëren. De vrijheid van meningsuiting wordt te vaak gezien als ‘dat je alles mag zeggen’, maar ik zie het als de vaardigheid om je op een zinnige manier te kunnen uiten temidden van anderen en om uitingen van anderen te kunnen ontvangen, zonder door te slaan. Het schijnt dat de aanslagpleger in Orlando zelf innerlijk homoseksueel was en grote agressieproblemen had. Goed leren converseren over je geaardheid en je geloof maakt een groot verschil, en dat leren we op school. Dat betekent overigens hier dat er buiten school geen taak ligt voor de Nederlandse moslimgemeenschap.”
# [Huijer] “Er is in die gemeenschap een beweging gaande om homoseksualiteit geaccepteerd te krijgen onder moslims. Langzaamaan weten ze zich te organiseren en komen bekende moslims in de media uit de kast, zoals oud-GroenLinks-politicus Tofik Dibi. Dit proces kunnen we niet genoeg steunen. Dank aan wat Foucault zei: Dáár moet eindelijk de verandering vandaan komen, vanuit de mensen zelf.”