(Janka Stoker en Harry Garretsen, OPINIE/fd, 28-9-20)
In het kort:
- In crisistijd vinden kiezers een visie minder belangrijk.
- Zij scharen zich achter de leider uit gevoel van patriottisme.
- Rutte’s rol van crisisbestrijder wordt bedreigd door tweede golf.
‘Het is tijd om de hand in eigen boezem te steken. Al jarenlang wijzen wij erop, ook op deze pagina, dat een visie voor politieke partijen en hun leiders belangrijk is. Dit geldt in het algemeen, maar specifiek voor de partijen in het midden, en inderdaad zeker ook voor premier Mark Rutte.
*Jammer dat hierbij niet wordt uitgelegd waarom visies voor politieke partijen en hun leiders belangrijk zijn, omdat dit beginsel in ons feitenvrije maatschappij verre van vanzelfsprekend meer is. Maar dat ligt aan de technocratie en rationalisme van deze samenleving waarin ‘men’ denkt dat je dan in ideologieën vervalt. Maar dat is een verkeerde perceptie aangezien het omgekeerde het geval is. Waar vroeger ideologieën fungeerden als denkkaders en oefenmateriaal om politiek denken logisch en consistent te maken, werd gaandeweg vergeten dat visies ook aangepast moesten worden aan de eisen van de tijd. Dat werd volkomen over het hoofd gezien en vandaar dat de politieke partijen steeds minder aansprekend zijn geworden. Dat is het resultaat van pragmatisme en opportunisme, waaruit ondermeer populisme (mijn definitie: ‘praat en beweer maar wat raak zonder enige toetsing van de eigen uitspraken’). Daarmee werd ook de ondergang van het oude denken ingeluid en nu kan er dus nieuw denken ontwikkeld worden. En zo heeft alles, ook chaos, toch nog zin!
‘Eind vorig jaar bijvoorbeeld schreven we dat de coalitiepartijen in Rutte III bewust geen gemeenschappelijk verhaal opgesteld hadden, en dat dit zich zou gaan wreken. Ook over de premier zelf zijn we vaker vrij expliciet geweest.
*Hier gaan de auteurs te kort door de bocht en dus te gemakkelijke conclusies trekken omdat het met – toen – een uitzonderlijke coalitie van oude klassieke partijen (VVD en CDA) en een modern neoliberale D66 maar ook met een moderne christelijk-orthodoxe variant absoluut onmogelijk was om een gemeenschappelijke visie te formuleren. Ons land moest nog wennen aan zware versplintering van het partijenspectrum en dat heeft onder meer als consequentie dat er doorlopend onderhandeld moet worden vanwege de noodzakelijke consensusvorming én vanwege de haaks op elkaar staande ideologieën als gevolg van een minimaal vier/vijfvoudige coalitievorming. Tel uit je ‘winst’!
Rutte, die een overduidelijke hekel heeft aan het vermaledijde v-woord, zou daar misschien wel eens de prijs voor moeten betalen, zo betoogden wij. Mark ‘voor visie moet je naar de oogarts’ Rutte is de pragmatische doener, maar juist wanneer het gaat om een langetermijnperspectief dat burgers weet te overtuigen, zou dat pragmatisme niet toereikend zijn.
*Ook hier een te snelle conclusie aangezien pragmatisme een teken des tijds is dat alleen verklaard kan worden door ‘achterstallig’ onderhoud van de bestaande ideologiedragers. En als we even de klassieke partijen als VVD, PvdA en CDA onder de loep houden, dan is denkdiscipline de grote zwakke schakel in het huidige democratische klimaat waarin alleen de meerderheid van stemverhoudingen bepalend is en waarbij vernieuwing binnen traditionele conservatieve achterbannen een nagenoeg onmogelijke opgave is. Waarom? Je wordt als hervormingsgezinde en progressief binnen de eigen partijgelederen altijd weggestemd. Je hebt geen schijn van kans als je met nieuwe ideeën komt aanzetten. Daarom deugt dit politieke bestel niet en zal het ook binnen een decennium niet meer bestaan omdat we dan overstappen tot een nieuw bestel van directe democratie waarin alle burgers een volwaardige stem hebben. Dat is de oplossing van de huidige politieke crisis in alle landen ter wereld, democratisch en autocratisch geregeerde natiestaten.
Glansrijk
Maar inmiddels lijkt Rutte met die stijl op zijn meest glansrijke verkiezingsoverwinning ooit af te stevenen, waarmee hij de basis kan leggen voor maar liefst het vierde kabinet onder zijn leiding.
Tot zover het vermeende belang van visie, zou je geneigd zijn te concluderen. Maar daar heeft de leiderschapsliteratuur een weerwoord op. Een visie is belangrijk omdat zij richting geeft en daarmee duidelijk maakt waar een leider naar toe wil, zodat mensen zich daarmee kunnen identificeren. Een gedeelde visie kan mensen inspireren en in beweging brengen.
*Hier vertolken de auteurs het oude denken omdat in ons land – en ons land niet als enige – richting geven bijna onmogelijk is vanwege de afspraak van vierjaarstermijnen van coalities, die ieder burger dwingen tot kortetermijndenken. En daaraan voldoen de politieke partijen.
‘Juist als er grote problemen of vraagstukken zijn, kan een visie helpen om moeilijke keuzes uit te leggen en daar draagvlak voor te krijgen. Dus ja, sorry Mark, uiteindelijk hebben leiders toch echt baat bij een inspirerende visie, of het nou in de Haagse politiek of in het bedrijfsleven is. Diezelfde literatuur leert bovendien nog een andere les over leiderschap, en dat is meteen de belangrijkste: effectief leiderschap wordt bepaald door de situatie of context.
*Sorry auteurs, jullie blijven vervallen in oud-denken.
‘Die situatie is sinds eind vorig jaar uiteraard radicaal veranderd. De wereld gaat gebukt onder een pandemie, en ook Nederland verkeert sinds maart in een heuse crisissituatie, die alles in en buiten Den Haag domineert.
Zo’n crisissituatie vraagt om daadkrachtig leiderschap, en juist wél om een focus op de korte termijn, waarbij acute problemen moeten worden opgelost. Bij uitstek dus een situatie waarbij Mark Rutte z’n stijl goed past. Een visie op de klimaatverandering, de flexibilisering van de arbeid, Europa… Het kan ons nu allemaal even wat minder schelen.
*We hebben binnen de EU én Europa als geheel ook nog nooit zo’n opeenvolgende crises voor de kiezen gekregen die allemaal in alle bijbehorende hectiek moesten worden opgelost. En deze conclusie blijft staan ondanks de nog volgende alinea’s, reden om verder geen kanttekeningen te plaatsen. Want de auteurs blijken de politieke spelletjes intern (in iedere partij) niet te kennen en daarmee houdt de geldigheid van iedere redenering of betoog op te bestaan.
Rally ‘round the flag
‘Daar komt bij dat we met name in tijden van nationale en internationale crises de neiging hebben om achter onze leiders te gaan staan; het zogenaamde ‘rally ‘round the flag’ effect.
‘Dit effect is vooral in de Verenigde Staten onderzocht. Zo steeg na de terroristische aanslagen op 11 september 2001 het goedkeuringspercentage van president George W. Bush onder de Amerikaanse bevolking in no time van 51% naar 90%. Het effect wordt verklaard door gevoelens van patriottisme: als land worden ‘we’ aangevallen, en dat leidt tot positievere opinies over onze leiders.
‘Inmiddels is het rally ‘round the flag- effect ook in andere landen aangetoond. Het blijkt dat het inderdaad na de coronacrisis in Nederland is optreden. Uit het Prinsjesdagonderzoek van Ipsos blijkt dat de waardering voor het kabinet aan het begin van de crisis erg hoog was, en nog steeds hoog is. Bovendien vinden bijna zes op de tien Nederlanders Mark Rutte de ideale premier.
‘Rutte heeft zelf nog steeds niet toegezegd opnieuw lijsttrekker te willen zijn, en hij heeft van zijn partij tot december de tijd gekregen om daarover na te denken. De VVD zou ook wel gek zijn om dat besluit eerder bekend te maken – Rutte heeft het veel te druk met het bestrijden van de crisis, en de rol van staatsman is de best denkbare positie om in te nemen op het verkiezingstoneel.
‘De rol van staatsman is de best denkbare positie om in te nemen op het verkiezingstoneel’
‘Ondertussen verkondigen andere partijleiders krampachtig de veranderingsboodschap. Het zou tijd zijn voor ‘ander’ leiderschap. Sigrid Kaag, Hugo de Jonge, Lodewijk Asscher, Jesse Klaver: allemaal willen ze met een visie de verkiezingen in en bekritiseren ze de premier om zijn gebrek hieraan.
Maar zolang de coronacrisis het (politieke) leven bepaalt, maakt deze strategie weinig kans. In de peilingen komt voorlopig niemand ook maar in de buurt van de premier.
‘De hand kan mogelijk dus weer uit eigen boezem. Als de coronacrisis er niet was geweest, was Rutte misschien inderdaad eindelijk afgerekend op zijn gebrek aan een duidelijke toekomstvisie voor Nederland – we zullen het nooit weten.
‘Wat we dus wel weten is dat uiteindelijk de context de meest bepalende factor is voor de effectiviteit van leiders, en dat lijkt ook nu het geval. In de aanloop naar de verkiezingen verslaat het virus de behoefte aan visie met overmacht.
Levensgroot risico
‘Zo bezien gaat Mark Rutte de makkelijkste verkiezingsstrijd van zijn carrière tegemoet. Maar er kleeft ook een levensgroot risico aan de rol van premier als crisismanager. Electoraal gezien is het alleen een winnende strategie als de coronacrisis ook echt in toom wordt gehouden. Met een ‘tweede golf’ voor de deur is dat opeens minder waarschijnlijk.
‘Het coronavirus mag dan wel de roep om een visie hebben gesmoord, maar als Mark Rutte niet uitkijkt, wordt hij straks in het stemhokje alsnog door het virus verslagen.
[Harry Garretsen is hoogleraar International Economics & Business bij Rijksuniversiteit Groningen. Janka Stoker is hoogleraar Leiderschap en Organisatieverandering bij Rijksuniversiteit Groningen. Reageer via expert@fd.nl.]
https://fd.nl/opinie/1358399/het-virus-verslaat-voorlopig-de-roep-om-visie