Brexit of niet, de fut is uit de EU (Marc Peeperkorn, Ten eerste/de Volkskrant, 22 juni)
Zelfs als de Britten morgen besluiten dat zij blijven zal de malaise in de Europese Unie aanhouden. Een Brusselse ambtenaar: ‘De ambitie spoelt weg. Europa zit in de stront als nooit eerder.’
Wat is het bijzondere van deze analyse uit de Volkrant? Dat de voorzitter van de Europese Commissie de Pool Donald Tusk de eerste is die vanuit Brusselse instituties een zeer realistische indruk achterlaat bij het publiek, zoals hierover weergegeven. Hij is daarmee in mijn ogen de enige hooggeplaatste Europese bestuurder die te vertrouwen is en die de brug kan slaan in de kloof tussen de Europese bestuurders en de dito burgerij. Vanwege deze realiteitszin is Tusk de enige die de identiteitscrisis kan overwinnen. Hij verdient de steun van ons als Europese burgers.
Door: Marc Peeperkorn 22 juni 2016, 02:00
http://www.volkskrant.nl/buitenland/brexit-of-niet-de-fut-is-uit-de-eu~a4324970/
# ‘Het is Code Oranje‘, zegt de hooggeplaatste EU-ambtenaar. Voor eens doelt hij niet op de aanhoudende terreurdreiging in Brussel – die hem dagelijks door vele metaalpoortjes haalt – maar op de staat van de Europese Unie. Code Oranje, de op een na hoogste fase van gevaar, bij Rood is het einde van de unie aanstaande.
Goed gezien door deze ambtenaar.
# In de hippe koffietent nabij het Schumanplein – het hart van de Brusselse bubbel – blikt de ambtenaar berustend voor zich uit bij een dubbele espresso. Nooit eerder in zijn lange (en steile) Europese carrière heeft hij deze bloedeloze sfeer geproefd. ‘De collega’s met wie ik erover praat evenmin.’ Een van die collega’s, een voormalig topdiplomaat, nu EU-ambtenaar, beaamt de mistroostige analyse. ‘De bereidheid bij de lidstaten om tot een compromis te komen is minimaal. Het is ieder voor zich, niemand voor de EU. De ambitie spoelt weg. Daarbovenop komt nu het referendum over een mogelijke Brexit: dat verlamt en verdeelt nog verder. Excuses voor het taalgebruik, maar Europa zit in de stront als nooit eerder.’
# Illustratief in deze was het verjaardagsfeestje in Luxemburg eind mei van de christen-democratische Europese Volkspartij, de grootste en naar eigen zeggen machtigste fractie in het Europees Parlement. ‘Voor hoop en humor hoef je niet te komen’, waarschuwde een trouwe partijganger vooraf bij vragen over het speciale jubelcongres. Hij had gelijk, het was de uitvaartvereniging die zichzelf ten grave droeg.
“Het is zo makkelijk iets kapot te maken waaraan zo lang en hard is gewerkt” — Angela Merkel, bondskanselier Duitsland
# Angela Merkel was er, EU-president Donald Tusk, voorzitter Jean-Claude Juncker van de Europese Commissie, fractieleider Manfred Weber en voormalig EU-president Herman Van Rompuy. Grijs is het nieuwe euroblauw. Hun ‘feestredes’ waren – met uitzondering van Van Rompuy – defensief, op het depressieve af.
# Weber sprak over ‘aanhoudende aanvallen’ die ‘Europa op de knieën kunnen dwingen‘. ‘Wij zitten in de verdediging. Maar zij die aan de winnende hand zijn bieden geen oplossing.’ Merkel, aangekondigd als de ‘Titanium Lady’, herhaalde haar oude boodschap over de EU als uniek succesverhaal van vrede en welvaart. Haar slotwoorden bleven langer hangen: ‘Het is zo makkelijk iets kapot te maken waaraan zo lang en hard is gewerkt.’
# Tusk op zijn beurt ging met de zweep over alle dromers van méér Europa. Daar is alle ellende juist mee begonnen, volgens de Pool. ‘Geobsedeerd door het idee van constante en directe (Europese) integratie, hadden we niet door dat de gewone mensen, de burgers van Europa, ons euro-enthousiasme niet delen.’ Ontgoocheld door al die grootse toekomstvisies zijn ze overgelopen naar het kamp van de eurosceptici. ‘Nu het spook van ineenstorting de EU opjaagt, lijkt méér Europa mij niet het goede antwoord. We moeten de urgentie van dit historische moment tot ons laten doordringen.’
Hier wordt met name de spijker op de kop geslagen door Tusk: ‘’Geobsedeerd door het idee van constante en directe (Europese) integratie, hadden we niet door dat de gewone mensen, de burgers van Europa, ons euro-enthousiasme niet delen.’ Ontgoocheld door al die grootse toekomstvisies zijn ze overgelopen naar het kamp van de eurosceptici. We moeten de urgentie van dit historische moment tot ons laten doordringen.’
“Er is geen anker meer, we drijven weg met het populistisch getij”— Diplomaat in Brussel
# Op zoek naar de oorzaken van de EU-depressie delen vrijwel alle gesprekspartners – EU-ambtenaren, politiek adviseurs (sherpa’s) van premiers, ambassadeurs, ministers, diplomaten – één duidelijke conclusie: de fut is eruit. Het geloof in de EU als inspirerend project is verdwenen. ‘Zaken die goed gaan, moet je met een lampje zoeken’, zegt een sherpa. ‘De EU is een bron van stilstand aan het worden’, vindt een EU-ambtenaar. ‘Er is geen anker meer, we drijven weg met het populistisch getij’, constateert een diplomaat.
Dat de EU op dit moment een bron van stilstand is geworden, mag niet als een grote verrassing worden beschouwd. De achtereenvolgende crises die de Unie sinds 2007/2008, die hieronder nog de revue passeren, hebben ons in een stroomversnelling worden gebracht die zijn tol heeft geëist. Dat er ook helemaal geen toekomstige ‘EU-beeldmerk’ bekend was, is ook niet verbazingwekkend omdat we ons nog herinneren dat te onzent Frits Bolkestein als VVD-leider en vervolgens als Eurocommissaris zich altijd heeft afgezet tegen de federatie van Europa. Nu pas is voor de buitenwacht bekend dat de federalisten uit katholiek-Europa bestaat en de anti-federalisten uit het protestantse of calvinistische deel van Europa, ofwel de noordelijken. Waarmee ik duidelijk wil maken, zoals in deel 1 en 2 beschreven, er helemaal geen sprake is van een definitieve stilstand, maar een fase van evolutionaire stilstand in de verdere ontwikkeling van de EU. Het is immers nu pas duidelijk dat de EUI geen enkel potentieel heeft om verder uit te breiden, zonder dat de synthese tussen katholieken en calvinisten is opgelost, en die beide theses hebben een politieke vertaling in het contrast tussen het Rijnlandse bestuursmodel en het Brits-Amerikaanse Angelsaksische. Beiden vormen een bron van spanning in de EU. En moeten dus worden opgelost.
Maar het tweede argument voor een oplossingspotentieel is belangrijker. Waar de multinationals binnen het zakenleven steeds meer (economische en politieke) macht (ver)krijgen, daar is een checks-and-balances-evenwicht noodzakelijk, zoals dat overal ter wereld bestaat. Overal worden handelsverdragen in beperkte of op continentale schaal voorbereid en opgebouwd, zodat ook Europa er niet aan ontkomt om de huidige EU uit te bouwen in technologisch-economische zin. We kunnen nu met de wijsheid van vandaag echter constateren dat de EU is snel van start is gegaan en dat de euro veel te snel na de muntunie is geïntroduceerd, terwijl de bevolking daar niet op was voorbereid. Dat mag de politiek én de bancaire wereld worden verweten, omdat iedereen er vanuit ging dat deze invoering verantwoord was: goed doordacht en perfect voorbereid en bovenal risicoloos. Dat laatste hebben we geweten sinds de krediet- en de schuldencrisis. Niets was minder waar. Voor de politici golden verzachtende omstandigheden, maar de bankenwereld heeft iedere maas van de wet misbruikt om hun eigen slag te slaan. Daar moet dus de eerste basisbron van toekomstige ellende worden gezocht. Vooral de samenhang met alle nieuwe en onbegrijpelijke financiële producten hebben de wereld in crisis gestort en moest via de belastingbetaler worden opgevangen en hersteld. We kunnen de conclusie trekken dat de EU in een bijna prenatale fase onvermijdelijk de crisis werd ingezogen. Het waren voor de Commissarissen uit die dagen tropenjaren. Feit is tegelijkertijd dat dezelfde Commissie-Barroso zich er krachtig doorheen geslagen heeft, ondanks de visieloosheid van dat team, dat geen grootse indruk heeft achtergelaten.
# De slagkracht van de EU is de optelsom van de macht van de lidstaten, zeggen de gesprekspartners. En daar zit ‘m de pijn. Een EU-ambtenaar wijst naar de kaart van Europa aan de muur van zijn kantoor: Duitsland, decennialang boei, baken en betaalmeester van de EU, kampt in toenemende mate met de anti-Europese AfD en verdeeldheid in de regeringscoalitie; Frankrijk bevindt zich in een pre-revolutionaire fase, door alle stakingen wordt de geheiligde 35-urige werkweek niet eens meer gehaald en het anti-Europese Front National zegeviert in de peilingen; in Italië raakt Renzi – achtervolgd door de Vijf Sterren-populisten – buiten adem; Spanje verkeert sinds december vorig jaar in een politieke impasse die ook met de verkiezingen komende zondag niet direct zal verdwijnen; en Groot-Brittannië heeft zijn hoofd in de Brexitgalg gestoken.
De EU-crisis valt geheel samen met de crisis in iedere lidstaat. Dan mogen we dus ook geen wonderen verwacht worden, maar dient een goede of liever briljante organisatieadviseur te worden aangetrokken om alle weeffouten binnen regelgeving en organisatiestructuur aan te pakken. Deze organisatiespecialist wordt rechtstreeks onder voorzitter Juncker en vicevoorzitter Timmermans geplaatst en is dit tweetal verantwoording verschuldigd.
# Bij de kleinere lidstaten stemt het beeld niet veel vrolijker: Nederland, Oostenrijk, Finland, Denemarken, Zweden, Griekenland. Tsjechië, Slowakije, allemaal worstelen ze met anti-Europese partijen. ‘Alleen Polen en Hongarije zijn bakens van politieke stabiliteit’, grijnst de ambtenaar. Maar daar zitten regeringen die zich fel afzetten tegen de EU.
‘Dat weegt door in Brussel‘, zegt de ambtenaar. ‘Als premiers zwak staan, als ministers alle energie nodig hebben voor nationale zaken, verzwakt dat de EU.’
# ‘De EU is een constante balanceerkunst met 28 leiders op een smal touw op grote hoogte. Als er te veel tegelijk knikkende knieën krijgen, loopt het fout‘, analyseert een sherpa. ‘Als de leiders van de grote landen iets willen, gebeurt het. Maar ze willen niet meer. De Frans-Duitse as is weg. President Hollande is weg.’
Voorzover mij bekend is dit de eerste keer dat er een beschrijving wordt gegeven van hoe er gewerkt wordt binnen de Commissie en de Raad.
# ‘We rollen van crisis naar crisis‘, klinkt het. Eerst was er de kredietcrisis, toen de eurocrisis, daarna de Griekse crisis; de economische dip, de dubbele dip; en dan nu de vluchtelingencrisis. ‘De twintigers van nu weten niet beter dan dat er crisis is’, merkt een ervaren diplomaat op.
En dan worden de geopolitieke confiscaties van Rusland nog niet eens genoemd: De Krim en Oost-Oekraïne.
# Een van zijn collega’s: ‘Tijdens de eurocrisis was er tenminste nog één land, Duitsland, dat de boel kon redden. De perifere landen in het zuiden waren het probleem, het noorden was de oplossing. De migratie komt van buiten en raakt ons allemaal. Dat is veel, veel moeilijker op te lossen. Het gaat niet om geld, maar om veiligheid en identiteit.’
# In die context wijst een voormalig EU-ambassadeur op de uitbreiding van de EU in 2004 met acht Oost-Europese landen. ‘De politieke cultuur in die landen was en blijft anders. Veel nationalistischer, fel gekant tegen de buitenstaander. Voor hen is Brussel het nieuwe Moskou.’ Het zijn deze landen die zich verzetten tegen een Europese migratiepolitiek en besluiten daarover simpelweg niet uitvoeren.
Overduidelijk bewijs vaneen veel te snelle toetreding, zodat de toelatingsprocedures en –criteria herzien moeten worden. Een van de honderden weeffouten binnen de basisstructuur van de EU, het Verdrag van Maastricht.
# Migratie, terreur, radicale moslims, een agressief Rusland, een implosie van de Schengenzone voor vrij reizen; allemaal zaken die de burger beroeren. Zaken ook waartegen individuele landen geen vuist kunnen maken, die Europese samenwerking vereisen. Die geest van ‘eenheid‘ is volgens Commissievoorzitter Juncker ‘totaal verdwenen‘. Te veel leiders zitten alleen maar voor het geld in de EU, hekelde Juncker begin mei op bezoek in Rome. ‘Vandaag de dag hebben we te veel parttime-Europeanen.’
Een Unie die alleen maar op economische expansie, winst en rendement is geconcentreerd of beter: gefixeerd, kan ook niets anders verwachten dat de nieuwe lidstaten alleen daarom aansluiten zoeken. Het neoliberalisme is het Gouden Kalf van de mondiale economische en financiële grootmachten van deze tijd. Europese waarden komen slechts bij thema’s als mensenrechten op tafel in overleggremia.
# De boel is vastgelopen, zegt een EU-ambtenaar. Plannen voor meer samenwerking bij de energie-inkoop; nieuwe normen tegen luchtvervuiling; de interne markt voor digitale diensten; het wordt allemaal opgehouden en afgezwakt. Tekenend, zegt de ambtenaar, is het protest (gele kaart) van de Oost-Europese landen tegen het Commissievoorstel dat hun eigen burgers een beter loon garandeert in het buitenland: ook daar mag Brussel zich niet meer mee bemoeien.
Het Britse referendum is een uitstekende aanleiding om alle basisafspraken van de EU-Verdragen aan een herziening te onderwerpen. Met de huidige chaos kan niets goed meer komen, want ieder herstel stuit weer op grote weerstand van de lidstaten. De onderhandelingen naar aanleiding van de ‘Brexit/Bremain’ zullen de aanknopingspunten gaan opleveren wat in de nabije toekomst (jaren) aangepast moet worden, gezien de ervaringen die zijn opgedaan vanaf de kredietcrisis als eerste noodsituatie voor de Europese Commissie.
# In het niet zo verre verleden leidde de eurocrisis tot de roep om méér Europa: ambitieuze plannen voor een echte monetaire unie waren het resultaat. Die roep is verstomd, de blauwdrukken vergelen.
Het fundamentele verschil tussen het Britse referendum en alle voorgaande crises is natuurlijk dat het referendum een interne kwestie is die de Brusselse instituties in de chaos hebben gestort, omdat de EU-dynamo leeg is geraakt, mentaal uitgeput vanwege alle tegenwerking vanuit de lidstaten. En dat terwijl al die andere kwesties een externe oorzaak hadden en dus om een nieuwe antwoorden vroegen. En iedere nieuwe verkiezing of referendum binnen een lidstaat dreigt weer een overwinning voor een anti-EU-partij op te leveren, waarmee niet alleen de zittende regeringsleider, maar ook de Commissie zelf verzwakt wordt. Het zijn immers ‘gele kaarten’ aan de Unie en de nationale regeringsleiders. Juist om deze reden is een heroriëntatie (richting EU) en een reorganisatie van de Raad en de Commissie (en het Europees Parlement) absoluut noodzakelijk, om de identiteitscrisis zelf op te lossen. Wat na de weigeringsreferenda in Frankijk en ons land (2005) politiek werd weggemoffeld, is nu een herkansing mogelijk. Wordt die niet benut, dan is het definitief afgelopen met de EU.
# ‘De problemen waarmee we kampen zijn niet specifiek Europees‘, zegt een diplomaat. Ook in Amerika domineren migratie, terreur en afkeer van politieke elites het debat. ‘Maar de VS kunnen niet uit elkaar vallen, de EU wel‘, aldus de diplomaat.
Deze alinea is een mooi aanknopingspunt voor de totaaloplossing voor de chronisch zieke EU. Omdat de EU uit elkaar kan vallen, is een realistische oplossing voor de EU een absolute noodzaak. Dit in weerwil van opvattingen van alle fundamentele anti-EU-burgers in de hele EU. Maar waar een federatie een absoluut onhaalbare kaart is voor de meerderheid van de Europese burgers, is een minimaal bestuur op alle bovennationale (zoals internationale vrede & veiligheid, energie & klimaat, en milieu) beleidsgebieden een noodzakelijke hervorming, terwijl de multilaterale handelsoverleggen door de Commissie worden gecoördineerd, en dit is samenhang met een straffer begrotingsbeleid en een harmonisatie van economische bedrijfssectoren van alle lidstaten. De gebrek aan gezonde concurrentieverhoudingen speelt de EUY namelijk nog steeds parten en daarmee kan de economische- (werkloosheidscijfers) en schuldencrisis (te grote staatsschulden) ook definitief opgelost worden. En mocht dit model niet aanvaardbaar zijn voor de zuidelijke lidstaten van de eurozone, dan wordt een nieuwe Unie met als kern de noordelijken opgestart, zoals deel 3a heeft beschreven. Binnen de Nieuwe EU mogen de dwarsliggers geen ruimte meer krijgen om een gezonde (voornamelijk) economische besluitvormingsstructuur tegen te werken. Onder deze randvoorwaarden kan er een gezonde EU ontstaan.
“Er ligt geen plan-B klaar voor na de Brexit. Maar er zijn heel veel mensen met heel grote plannen.” — Eurogroepvoorzitter Jeroen Dijsselbloem
# Juist daarom zet het Britse referendum alles op scherp. Wat in Brussel decennialang voor onmogelijk werd gehouden, is nu aan de orde: uit de Unie stappen. En dan? ‘Achter elke deur in Brussel wordt de what if-discussie gevoerd’, zegt Eurogroepvoorzitter Jeroen Dijsselbloem. Ook door hem, met onder anderen ECB-voorzitter Mario Draghi, met Juncker, Tusk en voorzitter Martin Schulz van het Europees Parlement.
# ‘Er ligt geen plan-B klaar voor na de Brexit’, bezweert Dijsselbloem. ‘Maar er zijn heel veel mensen met heel grote plannen.’ In het parlement alsook in sommige lidstaten (Frankrijk, Italië) leeft de wens om – eenmaal verlost van de Britse ballast – met de resterende 27 lidstaten de grote sprong voorwaarts te maken: de EU als defensie-unie, veiligheidsunie, de eurozone met een eigen minister van Financiën. In elk geval moeten de Britten boeten: een hoge prijs betalen voor de scheiding om te voorkomen dat andere landen hetzelfde idee krijgen. ‘Brandgangen graven’, heet dat in de Brusselse wandelgangen.
Deze ‘vele mensen met heel grote plannen’ mogen denken wat ze willen, maar het zal duidelijk zijn dat deze plannen omschreven mogen worden als dezelfde illusies zijn zoals ze altijd hebben bestaan. Dat denkmodel is nu failliet. Geen grotere unie dus. Punt.
“De professionele europessimisten sloegen de plank mis. Europa is sterk” — Europese Commissie-voorzitter Jean-Claude Juncker
# Dijsselbloem gruwt ervan. Het slechtste antwoord op de Brexit is méér Europa, aldus Dijsselbloem. Hij vindt Tusk aan zijn zijde. Lyrische pan-Europese visies over een EU zonder natiestaten zijn hét recept voor chaos. Tusk vreest niet alleen voor het einde van de EU maar van de hele westerse politieke beschaving.
Hier slaat Tusk natuurlijk door, maar als een brexit tot een Britse financiële crisis leidt, dat niet meer kan worden opgevangen door de EU – want dat is immers onmogelijk geworden – dan volgt een domino-reactie waardoor een mondiale economische implosie volgt. Dit vanwege de structurele verwevenheid van alle financiële (systeem-, zaken-, internationale verzekeringsinstellingen en investeringsbanken) stelsels.
# Europese politici meden Groot-Brittannië angstvallig de afgelopen weken. Ook thuis wikken en wegen ze hun woorden uit vrees iets te zeggen dat de Britse kiezer naar het Leave-kamp jaagt. Begrijpelijk voor de Britten, maar in de rest van Europa vraagt de burger zich af: als die EU zo belangrijk is, waarom verdedigt niemand haar?
# Met nog een paar dagen te gaan voor het eerste EU-exit-referendum ooit, schudt een EU-ambtenaar zijn hoofd over zo veel ‘zelfhaat’ bij zijn collega’s. Graag wijst hij erop dat de EU de afgelopen paar jaar liefst drie existentiële crises heeft overwonnen: de eurocrisis, die munt en markt dreigde te verzwelgen; de migratiecrisis, die Schengen deed kraken; en de Russische invasie van het Krimschiereiland, dat de geopolitieke eenheid van Europa testte. ‘De professionele europessimisten sloegen de plank mis’, concludeert Van Rompuy. ‘Europa is sterk.’
Nu blijkt Europa een zwakke broeder te zijn geworden, waarbij morgen zelfs een status van IC-patiënt kan ontstaan.
“Europa in zijn huidige staat heeft geduld nodig. Een ideologisch sprong voorwaarts kan op een ramp uitlopen.” — Donald Tusk, voorzitter van de Europese Raad
# Een hooggeplaatste Commissie-ambtenaar bezweert dat een Brexit niet het einde van de EU inluidt. ‘Niemand met ook maar één hersencel over is gek genoeg om de Britten te volgen. Het Front National trekt Frankrijk niet uit de euro, net zomin als Wilders dat met Nederland doet. Er zijn gelukkig genoeg verstandige burgers in Europa.’ Maar makkelijker wordt het er niet op, in Brussel.
# Ook als Groot-Brittannië in de Unie blijft, is de malaise verre van verdwenen. ‘De EU heeft de harten van de mensen niet gewonnen. Ze is alleen geliefd bij concrete resultaten‘, zegt een ambtenaar. Of zoals Tusk het begin deze maand tegenover Europese zakenlieden formuleerde: ‘Weg van de utopieën, op weg naar praktische zaken.’
# Eerst de migratiecrisis onder controle krijgen, de nieuwe Europese grenswacht operationeel en als het kan wat meer economische groei, aldus de EU-president. De steeds grotere – en luidere – groep burgers die twijfelt aan het bestaansrecht van de EU kan volgens Tusk niet worden genegeerd. ‘Europa in zijn huidige staat heeft geduld nodig. Een ideologische sprong voorwaarts kan op een ramp uitlopen.’
Tusk heeft gelijk en hij heeft met deze uitspraken in dit artikel de weg gewezen met een nieuwe koers. Nu is het een kwestie van uitvoeren.
# ‘Als de EU eindigt, verloopt dat via de geleidelijke uitholling, met steeds minder besluiten en inhoud zodat uiteindelijk een lege huls resteert’, zegt een EU-diplomaat. In de koffietent citeert de EU-ambtenaar T.S Eliots gedicht The Hollow Men: ‘This is the way the world ends. Not with a bang but a whimper.’ ‘Zo zal de EU ook verdwijnen, als ze gaat: in gedrein.’
Dit zal geen onvermijdelijke weg blijken te zijn, want alle logische ingrediënten zijn aanwezig voor een herstel van de EU, dat vorm krijgt in de Nieuwe EU. Dat wordt een succes. Want er is lesgeld betaald.