Door Joe Zammit-Lucia, Opinie/fd, 30 september)
Cognitieve dissonantie[1] wordt het wel genoemd, het vermogen om er gelijktijdig twee onverenigbare meningen op na te houden en die toch met elkaar te verzoenen. Er is ook een andere term voor: hypocrisie. Dat is als je A zegt en B doet. Beide verschijnselen zijn momenteel diep in het politieke debat doorgedrongen, vooral met betrekking tot migratie en het vrije verkeer van personen.
Dit begrip cognitieve dissonantie wordt te pas en te onpas gehanteerd. In het gewone spraakgebruik wordt het waarschijnlijk bedoeld als de poging om onlogische verbanden met elkaar te verbinden, wat in principe, volgens de leer van de logica niet mogelijk is. Maar in de wetenschap ligt dat anders omdat er vaak geen sprake is van tegenstrijdigheden, maar van begrippen die volgens wetenschappelijke scholen (zoals de economie met het contrast tussen de klassieke school en de (neo)keynesianen met hun verschillende opvattingen over overheidsinvesteringen). Binnen de wetenschap bestaan geen absolute waarheden en daarmee is het mogelijk dat woorden een verschillende betekenis krijgen, die overigens niet in woordenboeken voorkomen, aangezien daarin alleen synoniemen voorkomen, overeenkomstige woorden met dezelfde of identieke betekenis. Maar de menswetenschappen die op allerlei nuances van een theorie van een bepaald begrip ingaan, krijgen vaak te maken met verschillende theorieën, die worden opgebouwd vanuit verschillende maatschappelijke situaties, zoals de maatschappijbeschouwing van marxisten en klassieke liberalen.
# Het meest recente voorbeeld komt uit de Visegrad-landengroep in de Europese Unie: Hongarije, Polen, Tsjechië en Slowakije. In de aanloop naar de onderhandelingen over de brexit heeft de groep duidelijk laten weten dat zij zich fel tegen elke beperking van het vrije personenverkeer in de EU zal verzetten.
Klaarblijkelijk is dit meningsverschil niet aan de orde geweest bij de toelating van deze lidstaten aangezien het vrije personenverkeer onderwerp van bespreking had moeten zijn. Of zijn de toelatingscriteria slechts een kwestie van een puntenlijstje afvinken of men monetair aan de eisen voldoet. Indien dat het geval is, dan heeft de EU deze huidige meningsverschillen aan zichzelf te danken, aangezien dat puntenlijstje geen politieke meningsverschillen aan het licht brengt. Jammer dat die toelatingsprocedures nooit afdoende zijn verslagen of in de persmedia zijn beschreven. Het publiek wordt nu geconfronteerd met onduidelijke processen in het verleden, die waarschijnlijk ook niet na te trekken zijn.
# Maar deze landen hebben zich tegelijkertijd ook het felste verzet tegen de opvang van grote aantallen vluchtelingen en hebben afwijzend gereageerd op de quota’s die de Europese Commissie had voorgesteld om vluchtelingen over landen te verdelen. Zijn die twee standpunten met elkaar te verenigen?
Natuurlijk zijn deze standpunten met elkaar te verenigen, want niet onderling strijdig. ‘Felste verzet tegen opvang’ staat natuurlijk in verband met afwijzing van quota’s. De quota’s zijn middel tot het doel: de opvang, hoe die te organiseren. Dus een deugdelijk verband.
# Laten we beginnen met het vrije personenverkeer. In het boek The Death of Liberal Democracy? dat ik samen met David Boyle heb geschreven, betogen we dat er twee soorten ‘vrij verkeer’ zijn. De eerste soort betreft personen die vrij mogen reizen als zij dat zelf willen. Dat is een goede zaak. Reizen leidt immers tot gemeenschappelijke inzichten en brengt mensen samen.
Blokkade aan de Sloveense grens met Kroatië
# Het tweede soort verkeer echter betreft personen die wel móetenreizen en zich in andere landen vestigen omdat dit de enige manier is om een fatsoenlijk inkomen te verwerven. Dat soort verkeer bouwt geen gemeenschappen op, maar vernietigt ze juist omdat het leidt tot een ontworteld soort bestaan. Mensen raken afgezonderd van hun eigen familie en cultuur. Deze mensen worden in feite economische vluchtelingen.
# De grote mensenstromen van de minder naar de meer welvarende delen van de EU is geen teken van succes. Het is er juist een teken van dat de EU niet in staat is vooruitgang te boeken op het terrein van economische convergentie, waarbij iedereen die dat wil voldoende middelen van bestaan in het eigen land kan vinden.
Enkele kanttekeningen. In de plaats kan het feit van de grote mensenstromen naar de meer welvarende delen van de EU wel degelijk als succes voor de unie worden benoemd, maar dan gaat het uitdrukkelijk om het economische succes. Wat hierboven wordt aangegeven zijn de organisatorische strubbelingen van de unie om de opvang op korte termijn op orde te hebben en daarvan is geen sprake geweest. Niet alleen vanwege de tegenwerking van de bevolking en (een aantal) gemeenten, maar ook vanwege het gegeven dat de lidstaten helemaal niet op een dergelijke operatie in het kader van vluchtelingenopvang waren geprepareerd of voorbereid. En een unie die de achterliggende jaren met de ene na de andere crisis te maken had gekregen was inmiddels overvoerd met crisismanagement en raakte aan het eind van zijn latijn.
Dus in de tweede plaats moet gesproken worden van de miscalculatie van met name Angela Merkel als initiator van het Grote Welkom onder de leuze ‘Wir schaffen das’, want zij heeft – hoe goed bedoeld ook -, veel kwaad bloed gezet en psychologisch had de opvang na de eurocrisis ook op een minimaal of minimalistisch niveau aangepakt moeten worden; zichtbaar, zodat de bevolking dat ook met eigen ogen kon zien gebeuren. Nu hebben de mensenhandelaars grootschalig misbruik gemaakt van het grote en gulle gebaar van Merkel, en iedere bevolking van alle lidstaten waren politiek nauwelijks bereid aan dat gebaar mee te werken.
In de derde plaats heeft de opmerking dat de ‘EU niet in staat is vooruitgang te boeken op het terrein van economische convergentie’ niets met deze vluchtelingenopvang te maken; de economische harmonisatie van een kwestie van lange termijn en die kan ook niet – zoals het gebrek aan draagkracht duidelijk heeft gemaakt – versneld worden ingevoerd op straffe van de verwijten dat Brussel weer aan het dicteren is geslagen. Economische harmonisatie ontstaat spontaan van onderop, of het zal nooit plaatsvinden. Dit thema is een van de voorbeelden van de overspannen idealen en verwachtingen van de aartsvaders en tekentafelconstructeurs van de Europese Gemeenschap.
# Door de eurocrisis en de abominabele aanpak daarvan zijn landen zoals onder andere Griekenland, Portugal en Spanje nog verder verarmd, waardoor een steeds grotere stroom van economische vluchtelingen naar Noord-Europa is ontstaan.
Een correcte opmerking, waarbij ook nog opgemerkt moet worden dat de het bestaansrecht van een nieuwe munteenheid onder geheel verschillende economieën van lidstaten wel een werkbare formule is, want daarvan bestaan geen precedenten in de moderne geschiedenis. Nog steeds bestaan er voldoende academische economen die de muntunie zonder politieke unie onbestaanbaar achten en die de EU op die grond ook uiteindelijk zien mislukken. De toekomst zal uitwijzen welke ‘school’ hierin gelijk zal krijgen. Wat mij betreft moet het mogelijk zijn, maar aangezien er zijn teveel weeffouten aanwezig, moeten die eerst aangepast en hersteld worden omdat Maastricht anders een gebed zonder einde wordt met de veelheid aan gaten in de constructie van het Europese Huis. Het fundament is niet duurzaam.
# Hier stuiten we op de cognitieve dissonantie waar we mee begonnen. De Visegrad-groep zegt dat er iets[2] moet worden gedaan om de stroom economische vluchtelingen te stoppen die hun eigen land ontvluchten om betaald werk te zoeken in het VK, Nederland, Duitsland, Zweden en elders. En alsof dat nog niet alles is, zouden ze ook recht moeten hebben op sociale bijstand op kosten van economieën waar ze geen bijdrage aan hebben geleverd.
In het Vluchtelingenverdrag is alles geregeld hoe een en ander georganiseerd dient te worden. De enige vrijheid van de opvangende landen is de soort opvang: minimaal of iets ruimer bedeeld.
# Daartegenover wordt dan gezegd dat vluchtelingen die uit door oorlogen verscheurde gebieden komen, die aan de dood of vervolging ontsnappen, met muren of hekken met prikkeldraad moeten worden tegengehouden en vervolgens weggestuurd. En dit zou ook van toepassing moeten zijn op degenen die al zijn aangekomen en door een ander EU-partnerland zijn geaccepteerd en daarom volgens de wet het volste recht hebben om in de EU te blijven.
Het beleid van de opvanglanden en in ons geval de lidstaten wordt door de lidstaten zelf politiek bepaald en dus is deze opmerking niet ter zake doende.
# Ik begrijp niet goed met wat voor soort moreel denkraam je economische vluchtelingen een hogere prioriteit kunt geven dan degenen die voor de dood en vervolging op de vlucht zijn. Meestal is het net andersom. Maar de Visegrad-landen, die niet in staat zijn om de economische voorwaarden te scheppen die hun burgers in staat zouden stellen om in hun eigen land een fatsoenlijk inkomen te verdienen, lijken dat niet zo te zien.
Het heeft er veel van weg dat de Visegrad-landen geheel hun eigen gang gaan, zonder ook maar enig benul te hebben hoe hierover in de westerse lidstaten wordt gedacht, alsof Oost-Europa hun eigen strategieën vanuit de communistische periode blijven volgen. De richtlijnen vanuit Brussel worden als ‘bevelen vanuit Moskou’ ervaren en over die mogelijkheid heeft ook geen enkele Europese Commissie ooit voor mogelijk gehouden. Anders was die toelatingsprocedure ook anders op papier vastgelegd. Een nieuw stelsel bedenken is moeilijk sluitend te maken.
# De meeste mensen zijn voorstanders van vrij reizen binnen de EU. Maar het slaat nergens op om aan zo’n vrijheid geen enkele beperking op te leggen. Het netto-effect is dat landen als Nederland, Duitsland, Zweden en anderen de enigen zijn waarvan wordt verwacht dat ze een dubbele last dragen, namelijk die van vluchtelingen uit oorlogsgebieden en die van economische vluchtelingen van binnen de EU. Zuid-Europese landen krijgen daarentegen het grootste deel van de last die de oorlogsvluchtelingen met zich meebrengen voor hun kiezen, terwijl ze economieën hebben die niet eens plaats kunnen bieden aan al hun eigen burgers. Laat staan dat ze de extra last van de vluchtelingen kunnen dragen.
Dit is een schoolvoorbeeld van onverwachte complicaties in een serie van nieuwe crisisthema’s, die het experiment of laboratoriumproef in de vorm van de EU aan het nemen is. De werkelijkheid van de uitwerking van het ideaal van de economische samenwerking door de Gemeenschap is weerbarstig gebleken.
# De Visegrad-landen willen van twee walletjes eten. Geen mensen die vluchten voor oorlog en vervolging, maar totaal open en ongecontroleerde grenzen voor hun eigen economische vluchtelingen. Als Europa die hypocrisie accepteert, dan moet je niet raar opkijken dat de burgers hun vertrouwen in het Europese project steeds meer verliezen.
De Visegradlanden beginnen een blok aan het been van de EU te worden en het wordt tijd om deze landen de wacht aan te zetten. Als ze hun eigen koers blijven varen dan zal er van sabotage gesproken moeten worden en dienen ze (tijdelijk) de EU uitgezet te worden. De wisseling van regeringen levert (te) veel risico’s op, die de EU praktisch onbestuurbaar maakt. Dat probleem dient op de politieke agenda te worden geplaatst. We hebben geen behoefte aan een separaat Visegradblok binnen de Unie.
[Joe Zammit-Lucia is lid van de board of trustees van radix.org.uk en partner bij Camunico. E-mail: joezl@me.com. Vertaling: Hans Moerbeek.]
https://fd.nl/opinie/1169630/visegrad-landen-kunnen-niet-van-twee-walletjes-eten
[1] Cognitieve dissonantie is een psychologische term voor de onaangename spanning die ontstaat bij het kennisnemen van feiten of opvattingen die strijdig zijn met een eigen overtuiging of mening, of bij gedrag dat strijdig is met de eigen overtuiging, waarden en normen. Het gaat met andere woorden om de waarneming van onverenigbaarheid tussen twee cognities, waarbij het woord cognitie kan slaan op kennis, houding, emotie, geloof of gedrag. Volgens de theorie voelen mensen een sterke drang om die dissonanties te verkleinen door hun opvattingen of gedrag aan te passen of te rationaliseren. Het tegenovergestelde van cognitieve dissonantie is cognitieve consonantie. (Wikipedia)
Carol Tavris spreekt over cognitieve dissonantie, over hoe dit mechanisme leidt tot een verkeerd beeld van onszelf en de wereld om ons heen, en de gevolgen die dat heeft voor onszelf en onze omgeving. De theorie over cognitieve dissonantie werd in 1957 opgesteld door Leon Festinger, die de theorie testte aan de hand van het gedrag van een sekte die ervan overtuigd was dat hun aanhangers door een ruimteschip zouden worden opgehaald om ze te redden van een op handen zijnde zondvloed. De voorspelling was dat door het uitblijven van de vloed en de komst van de UFO het geloof juist zo worden versterkt, en dit bleek inderdaad zo te zijn.
Met cognitieve dissonantie wordt het onaangename gevoel bedoeld van spanning of frustratie dat onstaat als mensen worden geconfronteerd met informatie die hun basisaannames weerspreekt. Er treedt dan een psychisch mechanisme in werking om de spanning weg te werken door de ideeën met elkaar in overeenstemming te brengen, en zo de gemoedsrust te herstellen. Cognitieve dissonantie kan een drijvende kracht zijn om nieuwe denkbeelden te ontwikkelen, maar kan er ook toe leiden dat mensen zich afsluiten voor informatie die hun overtuigingen weerleggen. Tavris en Aronson zien het mechanisme van de zelfrechtvaardiging als een belangrijke factor bij het nemen van onlogische beslissingen. (http://www.atheisme.eu/nl/entry/51/carol_tavris_over_cognitieve_dissonantie_en_zelfbedrog )
[2] In de oorspronkelijke tekst staat ‘niets’, maar dat is niet logisch in het zinsverband. De auteur bedoelt natuurlijk ‘iets’ (moet worden gedaan om de stroom economische vluchtelingen te stoppen).