Stelling: Bovenstaande vraag is volgens mij de facto onmogelijk, mits ons land niet wordt overgenomen door een autocraat, maar dat lijkt in het rijke westen onmogelijk, tenzij door wolven in schaapskleren zoals Trump. Wel dus als westerse democratieën achter populisten gaan aanlopen.
Wat als we de democratie afschaffen? (Melle Garschagen, nrc.nl, 2 november 2018)
Na het rampjaar 2059 was het wereldwijd duidelijk dat de democratie haar tijd gehad had.
Deze boude stelling maakt duidelijk dat je eerst ‘democratie’ moet definiëren, maar als ‘systeem of besluitvormend stelsel, waarin de bevolking regeert of meebeslist, kan democratie – zoals in de vorm van directe democratie – nooit haar tijd hebben gehad.’
Maar iedereen moet rekening houden met de mogelijkheid dat burgers die het geduld verliezen om een beter stelsel te bedenken en dus wensen in te grijpen als de ‘politiek er toch niets van bakt’, dat er dan een poging kan worden ondernomen om het gezag omver te werpen en een staatsgreep te plegen in de poging om de formele democratie af te schaffen ‘bij gebrek aan bestaansrecht’.
Dat kan gebeuren maar is gekkenwerk. Het (zo’n coup) wordt immers altijd weer ongedaan gemaakt want niet alleen dom maar ook onwettelijk.
We stappen nu over naar het al dan niet realistische – voor mij in ieder geval onrealistisch – scenario van nrc – al is het aardig bedacht als denkoefening.
Voor het eerst is Winston Smits uitverkoren. Op een doodgewone dag in maart sluit hij op het Binnenhof aan in de rij voor de gezichtsscanner. Smits (32) draagt voor de gelegenheid het maatpak dat hij van zijn grootvader geërfd heeft, al is het daar met 25 graden eigenlijk te warm voor. Met zijn hand streelt hij de zachte wol, een kleine tic.
Wee blijken in 2059 in een geheel gedigitaliseerde wereld te leven! Vol elektronica en dus een volautomatische maatschappij.
De scanner bliept. „Welkom op het Binnenhof”, zegt een stem monter. „U kunt zich om twee uur naar de Malala Yousafzai-zaal begeven, waar u de eed of belofte kunt afleggen. Dank u. Meneer Smits, dit is een vriendelijke herinnering, vergeet u niet uw parkeerboete te betalen en wilt u deze week minimaal driemaal een uur lang hardlopen? U weet: een slechte conditie betekent een slechtere gezondheid. Dat kan gevolgen hebben voor uw sociale kredietscore en uw belastingbijdrage.”
Twee uur. Dat betekent dat hij nog drie kwartier heeft om in de plenaire zaal de tentoonstelling te bekijken over het rampjaar 2059. De ramp zelf is niet het onderwerp, die behoeft geen uitleg meer. De expositie, ingericht in wat ooit het hart was van de Nederlandse democratie, gaat over de afschaffing van de democratie als gevolg van de ramp.
„Als wij als collectief eerder en beter hadden gehandeld, had het annus horribilis nooit plaats hoeven vinden”, zegt een aangeslagen stem. Onmiddellijk herkent Smits de beroemde toespraak van koningin Catharina-Amalia terwijl ze de taferelen aanschouwde: de totale ontreddering, de honderden miljoenen doden. „Nooit meer 2059. Dat is de gedachte waar wij ons, als natie, als wereld, sindsdien van bewust zijn.” Catharina-Amalia was toen nog maar 56, maar na de gebeurtenissen zag ze er minstens tien jaar ouder uit, met een gegroefd gezicht, holle ogen. Deze beproevingen raakten ook de rijksten.
De ramp was vermijdbaar maar de politiek had gefaald. Bestuur en volksvertegenwoordiging waren vooral bezig geweest kiezers naar de mond te praten. Emotionele thema’s kregen meer aandacht dan ze verdienden, politici deden bijvoorbeeld alsof ‘geloof’ een groter probleem was dan klimaatverandering. De kiezer droeg zelf ook schuld. Die was weinig geïnteresseerd, liet zich leiden door slogans, ontbeerde ook de kennis om weloverwogen keuzes te maken die leiden tot het kiezen van de juiste leiders.
Dit is de enige realistische, herkenbare tekst in dit scenario.
Het waren geen militairen die een einde maakten aan de democratie, zoals langer geleden een soort traditie was geweest. „De tanks stonden nimmer op het Binnenhof”, zegt de verteller in de expositie. „Wat denkt u wel? Dat wij zo bot zijn als in het verleden?” Smits schiet in de lach bij een anekdote uit de tijd dat in deze ruimte nog 150 volksvertegenwoordigers vergaderden, ruzieden, belangrijk deden. Het verhaal gaat over die ene keer in de Nederlandse geschiedenis dat een militair wel overwoog de democratie omver te werpen. Een rechtse generaal was zo bang voor de linkse regering van Joop den Uyl, dat hij naar de bevriende secretaris-generaal van de NAVO stapte om het animo voor een staatsgreep te peilen.
Nog steeds leren scholieren hoe Donald Trump, een van de laatste presidenten van de Verenigde Staten, geen belang hechtte aan de miljardeninvesteringen van het ministerie van Energiezaken in groene projecten, in schone technologie, in baanbrekende innovaties. Hoe hij de meest prangende en ingewikkelde thema’s negeerde. Het is nu onvoorstelbaar te bedenken dat men de kans had het tij te keren, maar steggelde over bijzaken. Verkiezingscampagnes gingen niet over de grote thema’s, soms bewust, soms omdat de politiek domweg niet in staat bleek met een samenhangende en langdurige strategie te komen.
99 Uitverkorenen
Zijn smart-ear trilt. „Op de vierde verdieping zijn de wc’s net schoongemaakt en is er voldoende plek”, informeert het witte dopje in zijn linkeroor. Hoe leefden mensen ooit zonder zo’n ding, denkt Smits.
Uiteindelijk moet hij zich haasten om nog net op tijd bij de Yousafzai-zaal te zijn. Hij kijkt rond naar de 98 anderen. Het algoritme dat Smits en zijn mede-uitverkorenen heeft geselecteerd is geheim en wordt zwaar bewaakt. Van tevoren weten ze niet welk onderwerp ze behandelen. Dat is aan de Raad van Wijzen: een groep vooraanstaande, gepensioneerde wetenschappers, zakenmensen en bestuurders uit de culturele sector. Zij worden door de Kroon benoemd, op voordracht van de raad zelf. De raad vergadert en besluit op basis van consensus welke thema’s en wetsvoorstellen door de Uitverkorenen behandeld worden.
Waarom denkt de auteur dat directe democratie op een verstandige manier ingericht, niet functioneert en zijn toevlucht moet zoeken tot een Raad van Wijzen? Een meritocratische instelling. Zijn de overige burgers te druk bezet om niet aan dergelijke ‘radendemocratie’ mee te kunnen werken.
De 99 burgers onder leiding van een oud-rechter – die de procedures bewaakt en de sessies leidt, maar niet zelf stemt – horen experts. Ambtenaren lichten hen in over de mogelijke keuzes. Ze lezen de relevante literatuur. De ene keer behandelen ze een technisch dossier, zoals een nieuwe toevoeging aan de belastingwet. De andere keer worden burgers bijeengeroepen om een uiterst emotioneel en gevoelig thema als euthanasiewetgeving aan te passen.
De kracht van het systeem, zo weet Smits, is dat de 99 burgers representatief zijn voor de bevolking. Het algoritme bewaakt dat. Daardoor hebben de besluiten draagvlak. De sessies en stemming zijn openbaar, maar de beraadslagingen besloten.
Dit is de essentie van dit scenario, dat het zo puur technocratisch is van inhoud, dat het ondenkbaar is dat de bevolking er niet tegen gaat protesteren. Ondenkbaar dat dit stelsel op een breed draagvlak zal berusten, hoewel natuurlijk onbekend is hoe de burger anno 2059 denkt en voelt vergeleken bij onze huidige burger anno 2018. Er zitten twee generaties tussen nu en dan. Een periode die niet te overzien is.
Smits zakt weg in de comfortabele stoel, pluche uiteraard, en droomt weg terwijl zijn nieuwe collega’s beëdigd worden. Hij denkt aan de lange reizen die hij maakte in zijn studententijd, naar landen die andere vormen van burgerparticipatie hadden ingevoerd.
Politici deden alsof ‘geloof’ een groter probleem was dan het klimaat
Welvarende landen met een hoog opgeleide bevolking, zoals de Verenigde Koreaanse Republiek, grepen naar een puntenstelsel. Iedere Koreaan kreeg op zijn zestiende een stem voor het Vrijheidsparlement in de nieuwe regeringszetel, gesticht pal in de oude gedemilitariseerde zone. Wie zijn middelbare school had afgemaakt, kreeg vijf stemmen. Koreanen die daarna een burgerschapsexamen aflegden, hadden recht op tien stemmen.
De Liberal States of America, gelegen aan de noordoostkust van het continent, koos voor een ander model. Het algemeen kiesrecht werd daar afgeschaft. Met algoritmes werd een steekproef van de bevolking genomen. Zij kregen voor de verkiezingen een jaar lang onderricht in de Independence Hall in het hart van hoofdstad Philadelphia. Politiek specialisten legden de partijprogramma’s uit. Ze kregen les in openbare financiën, geschiedenis, retorica en psychologie. Ze moesten beleidsplannen doorgronden en ongeschikte bestuurders die het landsbelang te grabbel gooiden voortijdig zien te ontmaskeren. In hoorzittingen konden ze aspirant-presidenten ondervragen. Daarna kozen zij de president.
Ik acht het uiterst onwaarschijnlijk dat ‘het algemeen kiesrecht daar werd afgeschaft’ omdat het een fundamenteel mensenrecht is.
De fascinatie die Amerikanen voor die hoorzittingen hebben is vergelijkbaar met de fascinatie die zij ooit koesterden voor rechtbankdrama’s en Senaatsverhoren. O.J. Simpson? Brett Kavanaugh? Kinderspel vergeleken met het vuurwerk – zowel persoonlijk als inhoudelijk – dat de verkiezingssessies ontketenden, weet Smits. Hij en zijn vrienden kopen popcorn en bier om ze via 3D-projecties bij te wonen.
Het verschijnsel van hoorzittingen is bepaald niet alleen door Simpson ontstaan want een gebruikelijk instrument democratieën, maar in een andere vorm van presidentiële democratie dan in Europa bekend zijn, zoals in Frankrijk. We mogen ook niet vergeten dat iedere bestaande democratie een andere inhoud heeft en dus is geen enkele westerse democratie een kopie van een ander.
Andere landen kozen weer andere modellen. Singapore, altijd al grotendeels gerund als een bedrijf, maakte stemgewicht afhankelijk van vermogen. Dit model, elders geroemd om de slagvaardigheid, maakte expliciet wat vroeger impliciet was: de gedachte dat de zakelijke elite besluiten neemt die gunstig zijn voor de rest van de bevolking, de werkgelegenheid en de economie. Ook in de tijd van ‘een man, een stem’ hadden rijken in Singapore al buitenproportionele invloed op het zogenaamd democratische proces gehad. Zij financierden verkiezingscampagnes, zij bezaten de kranten en televisiezenders die het publieke debat bepaalden en politici konden maken en kraken.
Zo gaat het ook in veel landen toe, en dat is de oorzaak van de opkomst van het populisme dat hiertegen in opstand komt. En daarmee is nogmaals bevestigd dat dit artikel uitgaat van een onrealistisch scenario. Wel met de kanttekening dat een realistisch scenario bijna niet te bedenken is aangezien het zo ver in de tijd vooruit is gesitueerd, dat het ons voorstellingsvermogen te boven gaat. In een exponentiële of logaritmische versnelling van de tijd die wij nu meemaken vergelijken bij de tijden voorafgaande aan de beide wereldoorlogen, is er niets meer in te schatten hoe het gaat. En zeker nu – ook naar mijn overtuiging – de milieu- en klimaatcrisis waaronder wij gebukt gaan, zodanig ernstig is dat binnen 5 jaar een enorme calamiteit meemaken die alleen vergelijkbaar is met de grijze oudheid, zoals de zondvloed, niet meer is voorgekomen. Een soort van tsunami maar dan honderd keer zo zwaar dan we tot heden hebben meegemaakt. Als alle aardschollen en vulkanen tegelijkertijd ‘exploderen’, dan gaat onze beschaving ten onder.
Het nieuwe stelsel had twee neveneffecten: belastingontduiking nam af – rijken betaalden graag als ze er invloed voor terugkregen. En Singapore won de mondiale slag om de hoofdkantoren van multinationals. Bedrijven stonden in de rij om zich in de stadstaat te vestigen.
Deze uitkomst van ontwikkelingen waarbij de rijken invloed kopen, is ondenkbaar in het heden. Het populisme overal is daarvoor het bewijsmateriaal.
Uw stem telt
Net op tijd schiet Smits overeind. „Dat verklaar en beloof ik.” Kort daarna zijn de formaliteiten afgelopen. „Het moeilijkste deel zit erop”, zegt oud-rechter Antonia Willemina Philipse – een verre nazaat van Anthoni Willem Philipse, de man die in 1838 de eerste president van de Hoge Raad der Nederlanden werd. (…)
Dan wordt ze serieus: „Uw taak is belangrijk. Uw werk zal invloed hebben. Uw stem telt.” De komende weken zal het forum een wet behandelen die het gebruik van natuurlijk materiaal als katoen, zijde en wol in de kledingindustrie reguleert. Hoe de nieuwe regels eruit komen te zien is natuurlijk aan u, de 99, zegt Philipse.
Niet wordt uitgelegd waarom ‘uw werk invloed zal hebben’, anders dan die van de parlementariërs van vandaag. Wie kan garanderen dat deze constructie van de Raad van Wijzen beter functioneert dan ons huidige parlement? En dit fictieve toekomstbeeld heeft wel erg veel vertrouwen in de techniek van algoritmen, die nu zo’n weerstand oproepen. Hoe denkt de auteur dat de huidige bezwaren, zoals privacy-gevoeligheid, gaat worden bestreden? Weliswaar heeft dit laatste dilemma te maken met de hyper ver/gecommercialiseerde wereld van vandaag, maar overstappend naar de politiek is het voor mij ondenkbaar dat er een noodzaak bestaat voor de algoritmische aanwijzing van een parlement nieuwe stijl dat Raad van Wijzen wordt genoemd. Nee, in deze onwaarschijnlijke constructie wordt mijns inziens de denkfout gemaakt door de schepping van deze Raad van Wijzen een garantie kan bieden dat er alleen ‘te vormen en instrueren’ wijzen kunnen worden aangewezen. Een utopie. En weer de fout van een representatief bestel, want daar komt het weer op neer.
Smits plukt aan een los draadje in het pak van zijn grootvader. Hij kan uittekenen hoe het zal gaan. Na alle experts gehoord te hebben, zullen de 99 burgers met een pragmatisch wetsvoorstel komen. Zo werkt het altijd. Geconfronteerd met de feiten en belast met verantwoordelijkheid nemen burgers rationele besluiten. Zelfs thema’s waaraan beroepspolitici nooit hun vingers durfden te branden, worden door burgerfora klinisch opgelost. Gezien de feiten over waterverbruik, methaan-uitstoot van schapenpoep en het gebruik van chemicaliën zullen ze voor de wet over katoen, zijde en wol hooguit twijfelen tussen een algeheel verbod of torenhoge belastingtarieven.
Oude wijn in nieuwe zakken! Geen enkel fundamenteel verschil met de hedendaagse praktijk, behalve dan dat er geen partijen genoemd worden in dit scenario en dus waarschijnlijk niet meer bestaan. Dat is dan impliciet de enige gunstige boodschap van deze tekst.
Smits weet dat hij leeft in de heerschappij van het optimale beleid. Bescherming van Burgerrechten zijn uitgehold. Burgers zijn gebaat bij goede wetten, bij een pragmatische en wetenschappelijke benadering, niet bij absolute rechten die tot inefficiëntie leiden. Hij beseft: zijn maatpak zal op den duur een slachtoffer worden van sneuvelen. Verzet is zinloos.
Ook de hedendaagse politici denken dat ze optimaal beleid kunnen vormen en vaststellen, maar als er in dit betoog inderdaad geen sprake is van politieke partijen, veronderstelt de auteur tevens dat met het opheffen of spontane verdwijning van politieke partijen alle problemen zijn opgelost. Dat is uiterst onwaarschijnlijk.
Daarvoor kan dus de waarschijnlijke toekomstige directe democratie langs digitale weg worden ingezet, omdat daarin volgens mijn model een principiële vrijheid voor de burger aanwezig is om zich in te schrijven (aanmelding) voor een verkiezing van een nieuwe volksvertegenwoordiging of te benoemen presidenten, burgemeesters, rechters en wie zoal meer. En zich via zijn inschrijving ook bewust is van zijn verantwoordelijkheid om juiste afwegingen en keuzes te kunnen maken. In een verplichte stem zoals in België nog bestaat, kan daarvan geen sprake zijn en worden dus noodgedwongen (om boetes te ontlopen) valse stemmen uitgebracht.
Als het de auteur echt gaat om een betere democratie, in de zin van beter functionerende volksvertegenwoordiging, dan we momenteel in ons land kennen, – en die wens is alleszins redelijk en begrijpelijk vanwege alle ruwe, radicale en populistische uitlatingen en het ‘vliegen af vangen’ – dan zijn er realistischer modellen denkbaar.
De kernvraag blijft echter overeind staan en dat zijn de menselijke basiseigenschappen van ‘eigen belang en eigen gewin voorop’, egoïsme kortom in de vorm van egotrippers die zich een plek op het politieke toneel willen verschaffen, en zich daarvoor ‘omhoog’ moeten vechten.
De Raad van Wijzen maakt die ontwikkeling onmogelijk, maar de vraag is direct ook hoe de niet-uitverkorenen zich dan zullen opstellen. Menselijke driften zijn immers niet te negeren, tenzij we plotsklaps over één generatie in een ideale paradijselijke wereld terechtkomen. En dan hoeven de wijzen ook niet meer algoritmisch te worden bepaald, maar door ware charisma en geen valse, die in de persoon van Trump wordt verondersteld.
https://www.nrc.nl/nieuws/2018/11/02/wat-als-we-de-democratie-afschaffen-a2753701
