Tags
Vergeet niet te dansen (Marian Donner, De Groene Amsterdammer, 12 juni 2019 – verschenen in nr. 24)
Essay: De mens moet niet beter
Het algoritme weet van welke muziek je houdt – maar weet het algoritme ook hoe je danst? En dat je van bamischijven houdt? Weet het überhaupt wat het is om een mens te zijn?
Stelling: Om maar van deze aannamen uit te gaan, de mens moet niet beter, omdat je de vraag kunt stellen wie dat eigenlijk bepaalt, namelijk die mens zelf of iets anders, zoals het algoritme? En waarom weet het algoritme van welke muziek je houdt? Alleen maar vanwege de instructies die dat algoritme is uitgerust door het commerciële belang die zijn opdrachtgever is: de muziekwereld die alle burgers/consumenten volgt en traceert om hem/haar producten te sluiten. En dus weet dat algoritme helemaal niet hoe je danst, want dat kan die ‘patronenzoeker’ niet weten want zo niet ingesteld om dat te meten. En dat die muziekalgoritme alles van jouw muziekliefde inmiddels heeft ‘opgespoord’ en dus gemeten en heeft vastgelegd, dat is één ding, maar dat betekent niet dat dat algoritme ook iets van bamischijven weet, omdat dat een andere opdrachtgever is. En een algoritme weet al helemaal niet wat het is om een mens te zijn, vooral omdat die betrokken programmeur of ontwerpen dat zelf niet weet. De algoritme zal ook nooit een zelflerend apparaat worden die daar achter kan komen. Dat is een onzinnige vorm van opdracht of instructie. Maar als uitdagende vraag ten behoeve van dit artikel van de Groene om de eigen lezers te prikkelen een leuke opdracht om eens over te gaan filosoferen.
‘Een van mijn favoriete liedjes is Tribute van Tenacious D, een rocknummer dat op geen enkele manier aan de goede smaak voldoet. De tekst is een grap, de melodie cliché en Tenacious D niet eens een echte band, maar een gelegenheidsformatie van acteur Jack Black, bekend van doorsnee Hollywood-komedies, en zijn zogenaamde broer Kyle. Het is camp, zo’n liedje dat je stiekem luistert, een guilty pleasure: iets om je voor te schamen. Alleen schaam ik me niet. Ik vind het echt een goed nummer. En bovendien, zoals dichteres Radna Fabias vorig jaar in De Groene Amsterdammer zei, moet je je ook helemaal niet schamen voor je pleasures. Omdat schaamte volgens haar een vorm van zelfverraad is: ‘Het is een gebrek aan mildheid en empathie met jezelf en een vorm van ontrouw aan jezelf. Het is een vieze en lelijke hardheid om iets te willen zijn wat je niet bent. Want je bént die gelaagde versplinterde persoon die behalve van Samuel Beckett ook van bamischijven en drag houdt. Dát is schoon. Niet dat gepolijste, gecensureerde beeld dat wordt geëtaleerd.’ Exact!
Hierbij gaat het helemaal niet om het algoritme, maar hoe een algoritme geprogrammeerd zou kunnen zijn. En de schrijfster heeft een leuke variatie bedacht, namelijk dat een algoritme ook zou kunnen ontdekken welke wansmaken er bestaan in de wereld van muziek. Maar dat thema is waarschijnlijk niet ingevoerd, omdat die ook niet geregistreerd staan. Het algoritme is namelijk eerst van instructies op een thema geprogrammeerd en moet daarmee zijn veldwerk uitvoeren. Wansmaken of niet op te sporen smaken zijn dus niet opgenomen in zijn instructies. Vandaar de verklarende opmerking die zuiver psychologisch van aard is, waarmee het algoritme niet ‘opgevoed’ is: ‘Omdat schaamte volgens haar een vorm van zelfverraad is: ‘Het is een gebrek aan mildheid en empathie met jezelf en een vorm van ontrouw aan jezelf. Het is een vieze en lelijke hardheid om iets te willen zijn wat je niet bent. Want je bént die gelaagde versplinterde persoon die behalve van Samuel Beckett ook van bamischijven en drag houdt. Dát is schoon. Niet dat gepolijste, gecensureerde beeld dat wordt geëtaleerd, Tribute van Tenacious D dus. Het nummer vertelt hoe Jack en Kyle, lang geleden, langs de kant van de weg stonden te liften toen er een demon verscheen. De demon wil hen pas verder laten gaan als ze het beste nummer ter wereld spelen. Doen ze dat niet, dan eet hij hun ziel op. (…)
‘Uiteindelijk denk ik dat alle cultuuruitingen een ode zijn. Alle boeken, alle schilderijen en films, zelfs de zoveelste foto op Instagram van een zonsondergang of weer zo’n YouTube-filmpje van spelende kittens – het zijn allemaal pogingen om de tijd even stil te zetten, het moment vast te houden, en dat moment vervolgens te delen. Het is zoals de gelauwerde dichter in de film The Hours zegt: ‘I wanted to capture it all, everything that happens in a moment… And I failed.’ Omdat de afspiegeling het nooit haalt bij de realiteit. En het moment of idee of gevoel dus ook nooit in al zijn alomvattendheid gedeeld kan worden. Daarom komen we nooit verder dan een ode.
‘Zelfs de wetenschap zou je als een ode kunnen beschouwen. Een ode aan de grootsheid en onbevattelijkheid van de natuur. We doen ons best haar te vatten in theorieën, modellen en formules, en toch geldt voor alle wetenschap dat die natuur haar steeds weer ontglipt.
‘Wij zijn ons brein, klinkt het sinds Dick Swaab, maar over dat brein weten we even weinig als over het heelal. We begrijpen nog niet eens hoe het voorstellingsvermogen werkt, of wat ons bewustzijn precies is, of waarom we dromen.
Exact!
‘In de natuurkunde zijn de kwantummechanica (de theorie over het kleinste) en de zwaartekracht (de theorie over het grootste) nog steeds onverenigbaar met elkaar. In de snaartheorie (er bestaan zeven of tien of ik-weet-niet-hoeveel dimensies) ligt misschien een oplossing, de meest briljante geesten ter wereld spenderen momenteel hun leven aan het uitwerken van verschillende versies daarvan, maar ondertussen weet niemand of dit wel de juiste denkrichting is. In de wiskunde is de Riemann-hypothese uit 1859 nog steeds niet opgelost (wie het lukt krijgt een miljoen dollar), we weten nog steeds niet waarom golven bewegen zoals ze doen, en al weten we inmiddels wel hoe we moeten klonen, onduidelijk is waarom het in de meerderheid van de gevallen toch misgaat.
Dit is ook een uiterst boeiende passage, maar het heeft niets met algoritme te maken, maar met kwantummechanica, waarover heel verschillend gedacht kan worden want ook daar is de wetenschap nog helemaal niet uit. En dat kan mijns inziens ook niet omdat die tak van wetenschap helemaal in de kinderschoenen staat. Om maar een suggestie te doen: waarom houdt de kwantumfysica of -mechanica niet in dat het gaat om hoewel het kleinste áls het grootste? Waar de snaartheorie verkondigt dat er onverklaarbare verschijnselen bestaan, daar past deze combinatie van het kleinste en grootste ook in!
‘Alle wetenschap is slechts een benadering, het haalt het nooit bij de grootsheid van de natuur zelf. We ontdekken keer op keer dingen die het menselijke voorstellingsvermogen te boven gaan – de oneindigheid van het heelal, verstrengelde deeltjes, het gegeven dat in de kwantummechanica een gevolg vooraf kan gaan aan zijn oorzaak. We lopen continu tegen grenzen op. ‘There are more things in heaven and earth, Horatio, than are dreamt of in your philosophy.’
Hier wordt precies en exact aangegeven waarom de huidige materialistische wetenschapsbeoefening nooit dit soort problemen kan oplossen (‘het haalt het nooit bij de grootsheid van de natuur zelf’), en dat is vanwege het lineaire natuurkundige paradigma waar het kosmische of ons universele multidimensionale paradigma bestaat. Alles buiten de aarde is anders dan wat wij hier aan kennis en inzicht hebben opgebouwd.
‘En hoe goed de algoritmen van Spotify of YouTube ook mogen worden, ze zullen me in geen honderd jaar Tribute aanraden als ik het nog niet kende.
Inderdaad, want niet gemeten!
‘Tribute is nu eenmaal geen populair nummer, maar vooral past het ook helemaal niet bij mijn geëtaleerde goede smaak. Ik hou van Nina Simone, van Nick Cave, van Florence and the Machine (mede omdat ik ooit las dat ze al haar nummers in dronkenschap schrijft, wat ook te horen is). Dit is waar mijn smaakontwikkeling vooralsnog geëindigd is na verschillende hardrock-, deathrock-, house- en triphop-fases.
‘Het enige waar ik nooit echt naar geluisterd heb, is hiphop. Behalve dat ik geen enkel nummer zo vaak geluisterd heb als So Appalled van Kanye West (‘This shit is fucking ridiculous’), en dat mijn op één na meest geluisterde nummer Never Let Me Down is, ook van Kanye West (‘I too dream in color and in rhyme’). Het zijn de teksten gecombineerd met de stem van Jay Z, denk ik. Ik hou oneindig van de stem van Jay Z. Ik hou alleen niet van de nummers die hij zelf maakt.
‘Hoe moet een algoritme dit begrijpen? Hoe zou een algoritme ooit mijn smaak kunnen benaderen?
Wederom, exact de juiste vraag! Maar met dat soort vragen houden de ontwerpers geen rekening, want alles draait om snelheid waarmee de ‘profielschetsen’ van de consument worden gepeild.
‘Voor de duidelijkheid, een algoritme is een serie geprogrammeerde instructies die een bepaald probleem oplost of een bepaalde taak uitvoert. En die algoritmen worden tegenwoordig overal voor gebruikt. Ze speculeren op de beurs (sneller dan een mens ooit zou kunnen), besturen drones (nauwkeuriger dan een mens ooit zou kunnen), maken een selectie uit sollicitatiebrieven (precies zoals de mens dat zou doen, met dezelfde vooroordelen). Maar algoritmen zijn vooral bekend als middel om zo veel mogelijk informatie over iemand te verzamelen. Bijvoorbeeld om te weten wat diegene wil lezen, zien en vooral kopen. Of, als aanvulling daarop, om te weten of diegene niet het verkéérde wil lezen, zien en kopen. Een zak kunstmest bijvoorbeeld terwijl je net nog in Jemen bent geweest.
De spijker op z’n kop: ‘Maar algoritmen zijn vooral bekend als middel om zo veel mogelijk informatie over iemand te verzamelen. Bijvoorbeeld om te weten wat diegene wil lezen, zien en vooral kopen.
Nog even en de mens staat zijn keuzevrijheid vrijwillig af aan de algoritmen
‘Wat je met dat soort algoritmen allemaal kunt doen, blijkt momenteel vooral goed in China. Daar zijn ze, as we speak, hard bezig om een zogenoemd sociaal kredietsysteem in te voeren. Volgend jaar, in 2020, moet het hele land erop aangesloten zijn. Dan zal elke burger punten krijgen voor goed gedrag, of strafpunten als hij zich misdraagt.
‘Goed gedrag is bijvoorbeeld: vrijwilligerswerk, bloeddonatie of het kopen van Chinese producten.
‘Slecht gedrag is: alcohol en videogames kopen, je ouders niet bezoeken, je hond niet aan de lijn houden of door rood licht lopen.
‘Door het sociaal kredietsysteem zullen alle één miljard Chinese burgers zich voortaan eerlijker en betrouwbaarder gedragen, zo is het idee, en zich beter aan de heersende regels houden. Zodat er minder frictie ontstaat.
‘Wie een goed krediet heeft, zal het leven makkelijk worden gemaakt’, aldus de website China Credit. ‘Maar wie zijn krediet verliest, zal in deze maatschappij geen stap meer kunnen zetten.’ In dat geval mag je bijvoorbeeld geen gebruik meer maken van de trein of het vliegtuig, geen luxeartikelen kopen, geen bedrijf beginnen en mogen je kinderen niet meer naar de goede scholen.
‘Momenteel wordt er al mee geoefend. Volgens een overheidsrapport konden vorig jaar bijvoorbeeld 17,5 miljoen mensen al geen vliegticket meer kopen en nog eens 5,5 miljoen andere geen kaartje voor een hogesnelheidstrein.
‘Een van die mensen was de Chinese journalist Liu Hu. Nadat hij wat grappig bedoelde tweets op Twitter had geplaatst, werd hij door de rechtbank opgedragen daar zijn excuses voor te maken. Dat deed Liu Hu, maar de rechter achtte zijn excuus onoprecht. Hij werd op een lijst van onbetrouwbare mensen gezet en kan tegenwoordig niet meer met het vliegtuig reizen. Daar sta je dan met je gekke gevoel voor humor of rare guilty pleasures.
‘Het zijn algoritmen die het allemaal mogelijk maken, gecombineerd met beveiligingscamera’s die software hebben voor gezichtsherkenning. Nu al hangen er in China 170 miljoen beveiligingscamera’s, volgend jaar moeten dat er vierhonderd miljoen zijn. Iedere voorbijganger wordt gescand, de algoritmen identificeren het gezicht en koppelen dat gezicht automatisch aan alle andere informatie die over diegene bekend is, bijvoorbeeld afkomstig uit zijn of haar smartphone. Onlangs liet de Chinese overheid weten dat ze inmiddels ook toegang heeft tot gewiste privé-chatberichten. Schijnbaar zijn verschillende mensen al bestraft voor de inhoud ervan. Of neem deze mogelijkheid, wederom uit China, wederom met dank aan algoritmen: vorig jaar meldde de krant South China Morning Post dat Chinese fabrieksarbeiders op grote schaal helmen dragen die hun hersengolven meten. De bedoeling daarvan is om disruptieve emoties als angst, woede of stress tijdig te signaleren zodat werknemers een pauze kunnen nemen. Op deze manier hebben zij, en het bedrijf, aanzienlijk minder last van vervelende gevoelens. Iedereen blijft opgewekt (1 cc, of helm, en je doet weer vrolijk mee!) en houdt het werk langer vol. Volgens de South China Morning Post wordt er al gebruik van gemaakt in elektronica-, energie- en telecommunicatiebedrijven, als ook in het leger. Meewerkende bedrijven jubelen dat het de efficiëntie en productiviteit enorm heeft vergroot.
‘Volgens de Israëlische historicus Yuval Noah Harari is dit slechts het begin van wat ons nog te wachten staat. Er komt een moment, schrijft hij in 21 Lessen voor de 21ste eeuw, dat de algoritmen ons werkelijk zullen kunnen doorgronden. Dat ze niet alleen weten waar we gestrest van raken of welke overtredingen we maken, maar ook wat er in onze ziel omgaat. Nog even en algoritmen zullen zo veel informatie over ons verzameld hebben dat ze onze diepste verlangens kennen, onze grootste angsten en alle manieren waarop we rustig blijven.
Omdat hier in deze laatste passage de grootste onzin staat die ik ooit ben tegengekomen, zal ik deze bespreking hier beëindigen, want futuristen die deze toer opgaan hebben zelf niets van deze materie begrepen. De mens is de machine de baas en dat zal ook zo blijven en het algoritme zal altijd een instrument blijven dat al helemaal niet tot de menselijke ziel kan afdalen, laat staan doorgronden.
[Dit is een voorpublicatie uit Zelfverwoestingsboek: Waarom we meer stinken, drinken, bloeden, branden & dansen van Marian Donner, dat volgende week verschijnt. Uitgeverij Das Mag, € 18,99]