Hoe de coronacrisis complotdenkers tot actie aanzet (KRISTEL VAN TEEFFELEN, Katern de Verdieping/Trouw, 30-10-20)
Radicalisering
Het verzet tegen de coronamaatregelen radicaliseert. Zoals ‘5G‘ en ‘pizzagate‘ al aantoonden, slaat onlineverzet nu ook om in actie. Hoe zorgwekkend is dat?
Al in het voorjaar ging bij het Landelijk Steunpunt Extremisme (LSE) voor het eerst de telefoon. Iemand die zich zorgen maakte over een naaste die zich een steeds fellere aanhanger van complottheorieën rond het coronavirus toonde. Sindsdien bleef de telefoon gaan bij de organisatie gespecialiseerd in radicalisering. Hij staat niet roodgloeiend, zegt adviseur Niels, maar gaat vaak genoeg om te constateren dat er wel degelijk iets aan de hand is.
Niels, die vanwege zijn veiligheid niet met zijn achternaam in de krant staat, heeft veel ervaring met de ondersteuning van mensen en hun omgeving die het rechts- of links-extremisme aanhangen. Het LSE was de afgelopen jaren ook betrokken bij families van uitreizigers, veelal jongeren die naar het kalifaat van terreurgroep IS vertrokken. En nu zijn daar dus complotdenkers bijgekomen.
Hoewel de ideologie van al deze groepen verschilt, maakt het voor het werk van Niels niet veel uit wat iemands extreme denkbeelden zijn. “De adviezen voor de omgeving blijven nagenoeg hetzelfde. Bijvoorbeeld dat het funest is om de inhoudelijke discussie aan te gaan met mensen die al ver geradicaliseerd zijn. Die mensen denken zwart-wit: je bent voor en of tegen mij. Beter is om vanuit een niveau te communiceren waarbij je bij de inhoud wegblijft.”
Dat juist nu de polarisatie toeneemt, wijdt het LSE aan de coronacrisis. Het complotdenken en de anti-overheidssentimenten: het wordt allemaal versterkt door de onzekerheid en angst die de crisis met zich meebrengt. Polarisatie kan leiden tot radicalisering en extremisme. En dat kan weer mensen voortbrengen die bereid zijn om met geweld in actie te komen.
*Juiste veronderstellingen!
Actie door bijvoorbeeld een coronateststraat te vernielen, zoals afgelopen weekend in Breda gebeurde. Door zendmasten in brand te steken vanwege complottheorieën rond 5G en corona. Door tijdens demonstraties tegen strengere maatregelen te gaan rellen, zoals in Italië de afgelopen week. Of door langslopende politici bij de Tweede Kamer in Den Haag te intimideren en uit te maken voor pedofiel en kinderverkrachter.
Pizzagate
Dat laatste komt voort uit een complottheorie die al lange tijd rondgaat op internet en die stelt dat de elite deel uitmaakt van een wereldwijd pedofielennetwerk. Een theorie die al eerder voor grote beroering zorgde. Het bekendste voorbeeld is ‘pizzagate’: een bewapende man bestormde een pizzeria in Washington D.C. omdat hij had gelezen dat het pedofielennetwerk van Hillary Clinton daar in de kelder kinderen vasthield. Het restaurant had helemaal geen kelder.
*Het gevaar van deze complotdenkers, waarbij ik de stelling durf te poneren dat ze om welke redenen of oorzaken -dan ook- de ‘weg zijn kwijtgeraakt’, is dat ze met onweerlegbare en daarmee onbewijsbare stellingen komen aanzetten, zodat deze ‘overvaltactiek’ het openbare debat direct al onmogelijk wordt gemaakt; volkomen wordt gesmoord. Dit heeft daarom niets met de vrijheid van meningsuiting te maken omdat in het geval van geen antwoord of weerwoord te bieden, iedereen simpelweg grove onzin zou kunnen blijven uitkramen. Het levert dan logischerwijs géén basis tot een zindelijk en redelijk debat. Normaal gesproken zou dit reden moeten zijn om deze aanhangers en propagandisten van welke complottheorie dan ook, te laten praten tegen een muur, en erover te zwijgen, maar zonder een inhoudelijk weerwoord blijft de machteloosheid bestaan. Dat gaat ook tegen de ethiek én vrijheid van de meningsuiting in. Het enige antwoord is dat de Kamer er als medewetgever voor dient te zorgen dat in een parlementair debat ‘orde op zaken’ kan worden gesteld door de fracties te sturen richting duidelijke begripsbepalingen en definities en vervolgens de grenzen aan te geven wat (on)houdbaar is. En vooral om datgene wat als ‘ethisch, politiek en wetenschappelijk’ onhoudbaar wordt gekwalificeerd, een dam tegen op te werpen op basis van een collectief besluit van de gehele Staten-Generaal.
En gelet de ervaringen die met Wilders’ PVV zijn opgedaan die feitelijk een complottheorie ‘avant la lettre’ heeft schapen door moslims toegang tot de EU weigeren door de unie tot verboden gebied te verklaren, hetgeen tegen alle vluchtelingenverdragen ingaat, en zelfs discriminerend optreedt door in de Kamer te verdedigen dat moskeeën en de Koran dienen te worden verboden, terwijl ons land nota bene de vrijheid van godsdienst grondwettelijk heeft vastgelegd, zijn er voorbeelden te over dat de Kamer boter op het hoofd heeft; té laks, laf of wankelmoedig om er een principieel antwoord op te geven. En zo kunnen we nagenoeg in ieder corona- en migratiedebat de wanklanken van PVV horen weerklinken als een oude grammofoonplaat die vanwege de prehistorische groeven op de bakelieten plaat eeuwig hetzelfde deuntje blijft afdraaien. Om gek van te worden.
Net als corona wordt de Kamer hierdoor in mist gehuld vanwege een volkomen gebrek aan creativiteit om dit politieke dilemma op te lossen. De Staten-Generaal is compleet machteloos geworden en kan haar controlerende taken vanwege deze lafheid niet meer fatsoenlijk uitvoeren. Niemand/Geen fractie die de knuppel in het hoenderhok durft te werpen. Met het gevolg dat thema’s die om uitwerking en passend beleid vragen, in de verdomhoek blijven liggen tot de democratie eraan ten ondergaat.
Hoewel complotdenken inderdaad niet nieuw is en ook de polarisatie al jaren toeneemt, is er volgens Maarten van de Donk, radicaliseringsexpert bij Radar Advies, nu wel iets zorgelijks aan de hand. “Kijk je naar het bedreigen van politici, dan hebben bijvoorbeeld wethouders daar al langer mee te maken. Maar de schaal waarop het nu gebeurt en de schaamteloosheid ervan, is groter. Politici worden niet stiekem bedreigd, maar openlijk, terwijl iemand het met zijn eigen mobiele telefoon filmt en het via sociale media de wereld instuurt.”
Ook hij wijst naar de coronacrisis als katalysator. “Objectief lijkt het alsof we het in Nederland heel goed hebben, maar subjectief bestaat er een groot ongenoegen onder mensen die de maatschappij niet meer snappen of die beseffen dat zij niet de winnaars van die maatschappij zijn. Nu is de onzekerheid rond corona er nog eens bij gekomen.”
*Het één hangt direct met het ander samen.
Verschillende individuen en groepen vinden elkaar op dit moment in het afwijzen van de overheid en het coronabeleid, constateerde de Nationaal Coördinator Terrorisme en Veiligheid eerder deze maand in een rapport. Dat komt niet voort uit een gedeelde ideologie, maar uit “gevoelens van onrechtvaardigheid, groot onbehagen of een andere werkelijkheidsbeleving“. Iets dat Niels van het LSE herkent. “Mensen zien meer gelijkgestemden. Dat allerlei groepen de overheid wantrouwen in deze crisis, bevestigt voor hen: zie je wel, ik ben niet de enige, ik ben niet gek.”
Vuile spelletjes
Hoe groot de groep in totaal is, weten de experts niet. Onderzoeksbureau Kieskompas concludeerde afgelopen zomer dat één op de tien Nederlanders gelooft dat er rond corona vuile spelletjes worden gespeeld. Dus bijvoorbeeld dat er bij een toekomstige vaccin een chip wordt geïnjecteerd om mensen permanent te blijven volgen. Het onderzoek zegt iets over hoeveel mensen in complottheorieën geloven, maar niet hoeveel van hen vervolgens ook bereid zijn te handelen.
*Oók dit is een bruikbaar signaal aangezien het noodzakelijk is om het politieke besluitvormingsproces ingrijpend te veranderen en aan te passen aan de massa’s die zich niet gehoord en gezien weten. Overal ter wereld en zeker binnen de EU wordt met de dag duidelijker dat de massa’s zich niet herkend voelen. Dan helpt het ook geen zier om ze aan te moedigen om lid van een politieke partij te worden om daarmee zelf ‘aan de knoppen’ te kunnen gaan zitten.
Ook het aantal telefoontjes naar het LSE is niet representatief. Op het moment dat moeders, vaders, broers, zussen of vrienden om advies vragen omdat ze zich zorgen maken over het gedrag van iemand in hun omgeving, is de radicalisering over het algemeen al ver gevorderd. Het beïnvloedt iemands leven en diens omgeving al negatief. De groep die in de fase ervoor zit en mogelijk aan het radicaliseren is, is waarschijnlijk groter.
Wel is het volgens Allard Feddes, als sociaal psycholoog aan de Universiteit van Amsterdam gespecialiseerd in radicalisering, belangrijk om te benadrukken dat nog altijd het grootste deel van de Nederlanders vertrouwen heeft in de overheid. En van de groep die dat niet meer heeft, is lang niet iedereen bereid om geweld te gebruiken. “Je hebt bij elke extremistische groep meelopers en de harde kern. De harde kern is bereid geweld te gebruiken. De grote groep meelopers demonstreert wel mee, zegt ook van alles online, maar zal niet tot actie overgaan.”
*Hierbij valt een belangrijke kanttekening te plaatsen, vanwege de opkomende radicaliteit en lieden die geweld gaan gebruiken omdat ze niets te verliezen hebben. En zoals vaak gaan die ‘opstandjes’ wel weer liggen, maar daarmee is het probleem niet opgelost. Duidelijk is ook dat waar het SCP in rapporten steeds en continu blijft aangeven dat de meerderheid van de bevolking gelukkig en optimistisch is, maar tegelijkertijd een minderheid het ‘steeds minder’ ziet zitten. Dat wordt een explosief mengsel. De wereld wordt zo één groot kruitvat. Dat een groep niét tot actie zal overgaan is wat het huidige angstklimaat betreft vanwege corona een dooddoener. De maatschappij kent teveel succesvolle burgers die niets te klagen hebben, maar die zelf ook de oorzaak zijn van het feit dat de ‘havenots’ zich steeds vérder gemarginaliseerd voelen.
Op zoek naar zingeving
Juist bij die laatste groep is winst te behalen, wil je het tij keren, aldus Feddes. Hij beschrijft de verschillende fase van radicalisering. Zo begint het bij de gevoeligheidsfase. Iemand heeft bepaalde stressfactoren in zijn leven waardoor hij gevoelig is voor extreme denkbeelden. Dat zie je volgens de sociaal psycholoog vooral bij mensen die op zoek zijn naar nieuwe zingeving na een heftige gebeurtenis zoals het verlies van een baan of de dood van een naaste. “Op dit moment is die groep best groot, omdat door corona de stressfactoren hoog zijn, de gevoelens van onzekerheid bij iedereen leven en we allemaal het gevoel hebben de controle kwijt te zijn.”
Na de gevoeligheidsfase volgt de groepsfase. Mensen hebben volgens Feddes grote behoefte om zich aan te sluiten bij gelijkgestemden. Een groep kent eigen normen en kan steeds extremer worden, omdat steeds dezelfde berichten worden gedeeld en kritische opmerkingen binnen de groep op een gegeven moment niet meer worden geuit.
En uiteindelijk is er de actiefase: iemand is zo ver geradicaliseerd, dat hij bereid is om ondemocratische middelen in te zetten voor zijn idealen. Feddes: “Als iemand in die laatste fase zit, is het vrijwel onmogelijk om van buitenaf in te grijpen. Als iemand er al uit stapt, dan komt dat vaak door ontwikkelingen in de groep zelf, zoals onenigheid.”
Het besef dat vroeg ingrijpen loont, heeft Nederland de afgelopen jaren ondervonden rond de jihadistische beweging. Toen er vanaf het begin van dit decennium plots tientallen jongeren uit steden en dorpen vertrokken om zich te vestigen in het kalifaat van IS, werden in recordtempo antiradicaliseringsprogramma’s opgezet. Die bestonden uit zaken als theatervoorstellingen, ondersteuningsprogramma’s voor vaders en moeders en trainingen voor honderden ambtenaren, leraren en hulpverleners. Allemaal gericht op het voorkomen en het vroegtijdig signaleren van radicalisering.
*Jammer dat deze ontwikkelingen zo weinig in de publiciteit komen.
Internetwijsheid
“Wat we daarvan hebben geleerd is dat je bezig moet gaan met weerbaarheid van mensen en met internetwijsheid“, zegt Maarten van de Donk. “Iemand die boos is op premier Rutte, online een video ziet waarin beweerd wordt dat hij pedofiel is en dat voor waar aanneemt, is of niet voldoende mediawijs of schakelt die mediawijsheid tijdelijk uit. Want het zijn echt niet alleen domme mensen die het geloven.”
Wat de problemen rond het jihadisme de afgelopen jaren ook aantoonden, is dat er een hoop mensen zijn die zich niet thuisvoelen in de samenleving, zegt Van de Donk. Ook nu speelt dat volgens hem weer. Het roept ten eerste de vraag op of dat gevoel terecht is, maar ook of er wat aan die gevoelens te doen valt.
Wel ziet Van de Donk een belangrijk verschil tussen de uitreizigers van toen en de groep die nu fel in verzet komt tegen de overheid. “De laatste groep lijkt ouder. Waar het bij uitreizigers vooral ging om jongvolwassenen en pubers die zich niet thuisvoelden in de maatschappij, gaat het nu om mensen die zich niet méér thuisvoelen. Het heeft een groot nadeel. Jongvolwassenen kun je makkelijker een nieuw perspectief bieden, ze komen op een punt dat ze toekomstplannen gaan maken en bijvoorbeeld willen trouwen of een gezin willen stichten. Maar wat voor nieuw perspectief kun je een vijftigjarige man bieden? Of mensen die eigenlijk heel succesvol zijn, maar toch in complotten geloven?”
Juist daarom is het ondersteunen van iemands omgeving zo belangrijk, zegt Niels van het LSE. “Familieleden of vrienden zijn vaak de laatste mensen die contact kunnen maken met iemand die geradicaliseerd is, of die nog enige invloed kunnen uitoefenen. Het kan voor iemand een soort laatste sleutelfiguur zijn die om hem heen komt staan.”
*Ook dit zijn wanhoopsuitingen, omdat het dan al te laat is.
Volgens Allard Feddes van de UvA is het belangrijk dat het kabinet mensen perspectief blijft bieden, ook in deze crisis. “Daarom moet je bij de afweging van wel of geen lockdown laten meewegen wat het beperken van activiteiten en contacten met de stressfactoren in de samenleving doen. Die stress neemt toe als iemand het gevoel van controle kwijt is en als mensen niet meer bij anderen kunnen zijn.”
Als de coronacrisis zo’n belangrijke factor is bij de huidige ontwikkelingen, roept dat wel de vraag op of het probleem zich niet vanzelf oplost als de crisis eenmaal achter de rug is? Als de voedingsbodem wordt weggenomen, zal ook de aanhang afnemen, denkt Niels. “Maar ik verwacht niet dat het anti-overheidssentiment daarmee ook helemaal is verdwenen.”
*Dit laatste is een grove vergissing van beleidsmakers aangezien we op een keerpunt zijn aanbeland. Vergelijkbaar met de Gele Hesjes in Frankrijk, maar dat nog niets heeft opgeleverd vanwege de politiek die daar gebrek aan creativiteit toont. Maar het verschil tussen corona en Gele Hesjes – om het zo maar symbolisch tot uitdrukking te brengen – is dat de volksangst nu eindeloos veel groter is vanwege dat ongrijpbare covid19-virus en de opvolgende mutaties die gisteravond al werden genoemd op Op1 en de radio:
We zijn nog een generatie aan welk virus dan ook gebonden en er zal binnen de komende jaren geen ‘definitief’ vaccin worden gevonden omdat er te veel mis is met onze beschaving en cultuur, die te technocratisch is geworden en de mens nog steeds als winstkatalysator ziet. Zolang dat zo blijft is er geen definitieve oplossing te verwachten. Deze beschaving heeft zichzelf vernietigd. En dat gaan we merken en voelen. Allemaal, zonder enige uitzondering. Gelijke monniken, gelijk kappen!
De volledige naam van Niels is bekend bij de hoofdredactie.
Dit is het tweede deel van een tweeluik over gevolgen van complottheorieën. Het eerste deel stond gisteren in de krant.
https://krant.trouw.nl/titles/trouw/8321/publications/1087/articles/1237393/26/1