Snoeihard rapport over evacuatie Afghanistan: Nederland was amper voorbereid
Priscilla Slomp, Nu.nl, 6 oktober 2023
De evacuatie uit Afghanistan was slecht voorbereid en kwam te laat op gang. Zo lag er geen volwaardig evacuatieplan toen de Taliban ruim twee jaar geleden de macht overnamen. De commissie-Ruys, die onderzoek deed, trekt snoeiharde conclusies.
Al in december 2020 trok de ambassade in Kaboel aan de bel met het verzoek de opties voor evacuatie uit te werken.
Toch was Nederland amper voorbereid op wat er komen ging, doordat de urgentie in Nederland op de betrokken ministeries anders werd beleefd dan in Kaboel. Op de dag dat de Taliban de macht overnamen, lag er alleen een planning voor de evacuatie van driehonderd tot vierhonderd mensen met commerciële vluchten.
Een dag eerder stond nog een werkbezoek gepland om verschillende scenario’s door te nemen en te oefenen. Deze planning werd ingehaald door de realiteit. De opmars van de Taliban verliep sneller dan verwacht en ging verder dan “het worstcasescenario”.
Zowel Nederland als de partnerlanden hebben dit volgens de onderzoekscommissie verkeerd ingeschat. Er was volgens de commissie sprake van “wensdenken”. De regeringen dachten dat “het zo’n vaart niet zou lopen”.
Er waren wel signalen over de verslechterende veiligheidssituatie, maar deze werden “niet op waarde geschat”, dan wel “bewust of onbewust” weggedrukt. De ambassade waarschuwde al vanaf begin 2020.
De machtsovername in Afghanistan
Op 15 augustus vallen de Taliban de Afghaanse hoofdstad Kaboel binnen. Ze nemen daar enkele uren later de macht over. Vanaf dat moment ontstaat er chaos en paniek.
In de dagen die volgen komen er duizenden mensen naar het vliegveld. Schokkende beelden van Afghanen die zich vastklampen aan de vliegtuigen gaan de hele wereld over.
De Nederlandse special forces proberen zo veel mogelijk mensen die op de evacuatielijst staan te helpen. In de nachtelijke uren kunnen ze veel mensen over de muren van het vliegveld tillen.
Op 26 augustus stoppen de evacuaties. De dreiging van een zelfmoordaanslag is op dat moment zo hoog dat het niet meer veilig kan gebeuren.
In de periode van elf dagen zijn in totaal 1.860 mensen naar Nederland geëvacueerd.
Geen van de ministers voelde zich eindverantwoordelijk
De evacuatieoperatie die volgde verliep chaotisch. Zo bestond er geen goede crisisstructuur op de ministeries. De betrokken ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie waren vooral gericht op hun eigen verantwoordelijkheden en minder op de samenhang.
Een goed voorbeeld hiervan is het tolkendossier. In de jaren dat Nederland in Afghanistan actief was, werkte Defensie samen met Afghaanse tolken. Zij liepen en lopen nog steeds groot gevaar. Het ministerie van Defensie heeft hier te afwachtend gehandeld en had volgens de commissie de verantwoordelijkheid moeten nemen.
In het geheel vindt de commissie dat de minister van Buitenlandse Zaken (dat was toen demissionair minister Sigrid Kaag) de regie had moeten pakken. De andere bewindspersonen hadden haar die rol moeten gunnen. Demissionair premier Mark Rutte had hier ook bij kunnen helpen.
Team ter plaatse geconfronteerd met onmogelijke opdracht
Het ambassadeteam ter plaatse werd volgens de commissie geconfronteerd met een “onmogelijke opdracht”. Vanuit Den Haag was er weinig inzicht in de lokale situatie. Opdrachten waren gebaseerd op niet-getoetste aannames, zoals dat het vliegveld wel beschermd zou worden door Amerikaanse militairen.
Zo werd een dag na de machtsovername vanuit Nederland druk uitgeoefend op de ambassademedewerkers om op het vliegveld te blijven. Zij wilden weg, maar vanuit Den Haag werd een oordeel geveld over hoe het in Kaboel moest. Volgens de commissie had het demissionaire kabinet vertrouwen moeten hebben in het oordeel van de mensen ter plekke.
Die druk werd overigens ook mede uitgevoerd vanwege een Kamerdebat dat een dag later gepland stond. “Voor bewindslieden was het geen aantrekkelijk vooruitzicht om in de Kamer te moeten melden dat Nederland geen diplomatieke presentie meer had in Afghanistan”, schrijft de commissie.
Ook heeft de ambassade in de twee dagen voor de machtsovername het advies aan Defensie gegeven om militaire versterking naar Afghanistan te sturen. Deze optie is in de week daarvoor ook twee keer besproken binnen Defensie.
Vanuit de militaire leiding is echter besloten om dit niet te doen, omdat hierdoor een verkeerd beeld kon ontstaan, namelijk dat Nederland snel weg wegging en geen vertrouwen had in de Afghaanse regering. De commissie is van oordeel dat dit geen steekhoudend argument is.