Politici brengen rechtsstaat in gevaar (Annemarie Kas, Binnenland/nrc, 14 februari)
Hoogleraar rechtsfilosofie Wouter Veraart | Willen politici de rechtsstaat nog wel beschermen? Dat valt tegen, zegt hoogleraar Veraart. „Het is een sombere situatie.”
[Wouter Veraart is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Het is de tweede keer dat hij partijprogramma’s op hun rechtsstatelijk gehalte heeft beoordeeld. Het idee om zo’n scan te doen, komt van de Nederlandse Orde van Advocaten. Die zocht ook de commissie bij elkaar: vijf hoogleraren en advocaten hebben samen het rapport geschreven.]
# Wouter Veraart ziet het gedrag van de Amerikaanse president Donald Trump terug in de verkiezingsprogramma’s van Nederlandse politieke partijen. „In die programma’s lees ik dezelfde soort plannen als wat Trump nu doet in Amerika, met dezelfde discriminerende werking. Ook hier wordt de rechterlijke macht straks getest, dat gaat gewoon gebeuren.”
Internationaal, althans in het Westen, is populisme een groeiende tendens en daar hoort discriminatie bij, aangezien deze populistische leuzen visieloos en simplistisch zijn. Daarin lijkt Trump op de Europese populistische leiders. en daar komt nog een tweede gelijkmatigheid bij, dat uitmondt in de twijfels over de rechterlijke macht, dat te links zou zijn. Feitenvrije ofwel onbewezen feiten horen bij die karaktereigenschappen. Hier doet zich het verschil tussen genuanceerde denkers binnen de samenleving voor en de meer emotionele of emotiegedreven burgers.
# Wouter Veraart is hoogleraar rechtsfilosofie aan de Vrije Universiteit en hij is voorzitter van de commissie die dertien verkiezingsprogramma’s heeft doorgenomen op hun rechtsstatelijke gehalte. Het was de bedoeling van de commissie, vertelt Veraart, om in de verkiezingsprogramma’s zo mín mogelijk voorstellen te vinden die de rechtsstaat schaden. Dat is mislukt. In 2012 maakte hij voor het eerst zo’n rapport. Toen hadden twee van de tien partijen voorstellen in hun programma staan die in strijd zijn met de rechtsstaat. Nu vond de commissie zulke plannen bij vijf van de dertien partijen. „Dat is bijna 40 procent en dat vind ik schokkend.”
Dit kan niet als schokkend ervaren worden in landen, zoals het onze, waarin het populisme aan het groeien is. Daarom is het verdienstelijke van dit rapport dat een zuiver juridische en staatsrechtelijke commissie dat is vastgesteld dat een betrekkelijk groot aantal – te weten bijna de helft – verkiezingsprogramma’s geen juridische controle op de inhoud heeft plaatsgevonden. Vanuit de vormings- en scholingsfunctie van een politieke partij is dat een geformaliseerde taak van de partijen waarvoor subsidies worden ontvangen (scholing & vorming). En ernstiger: zo geef je het populisme vrij spel binnen verkiezingscongressen, waar bij meerderheid van aanwezigen een programma wordt bepaald en vastgesteld. VVD en CDA – zie volgende passage – gaan dus in deze campagne PVV achterna met hun populistische draai. De waan van de dag is bij deze partijen dominant geworden.
Wat heeft u het meest getroffen aan de programma’s?
# „De gevestigde partijen die altijd hebben gezegd, bij ons is de rechtsstaat veilig, die kiezen in de turbulentie van dit moment voor voorstellen die in strijd zijn met de rechtsstaat. In ons stoplichtsysteem krijgen zulke plannen een rood licht. De VVD en het CDA hebben ook één of meer rode lichten van ons gekregen. Dat vind ik zorgwekkend. Het is een sombere situatie.”
U schrijft in het rapport dat die partijen zelf een gevaar voor de rechtsstaat zijn. Waarom?
„Partijen proberen zorgen over terrorisme, jihadisme en slecht controleerbare vluchtelingenstromen serieus te nemen en ze komen met plannen om daar iets aan te doen. Alleen sommige van die voorstellen zijn zo drastisch dat ze onze eigen vrijheden op het spel zetten. Als je de grenzen sluit voor alle moslims, zoals de PVV wil, doe je afbreuk aan het idee dat we in Nederland mensen gelijk behandelen. In antwoord op de dreigingen zou je moeten zoeken naar maatregelen die de rechtsstaat zelf geen geweld aandoen.”
Dit kan een afgang van onze politieke bestel worden genoemd. De ongenuanceerde meerderheid van de grote volkspartijen zijn de baas geworden. De VVD is klassiek, ofwel conservatief-liberaal en het CDA is conservatief-christelijk geworden.
Welke criteria heeft u gehanteerd?
# „We hebben een minimale toetsing gedaan, met drie minimumeisen waarvan iedereen zegt: ja, dit hóórt bij een rechtsstaat. Eerste eis is dat de overheid voorspelbaar moet zijn en zichzelf ook aan de regels houdt. Tweede eis is dat de fundamentele mensenrechten niet worden geschonden en eis drie is de vraag of iedereen toegang tot de onafhankelijke rechter houdt. Het moest vooral a-politiek zijn, we wilden geen discussie over de vraag of wij de rechtsstaat niet te ruim interpreteren.”
Hier staat kortom een uitwerking van Grondwetsbepalingen.
Waarom is dat, om de kritiek van links hobbyisme voor te zijn?
„Omdat er altijd veel discussie is over de rechtsstaat en wat die precies inhoudt. Dat is terecht, want de rechtsstaat is een dynamisch ding en dat is ook goed. Over twintig jaar vullen we de vrijheden van nu misschien anders in. Ik vind ook dat het op zich ook de taak van politici is om de rechtsstaat te veranderen. Maar er is wel een soort kern, en dat zijn die drie criteria voor ons. Kijk naar landen als Turkije, waar deze basis op losse schroeven staat. Die vrijheden staan ook hier op het spel, in mijn ogen.”
Volkomen terechte opmerkingen. Mensen die hier tegen zijn, zullen ook nooit slagen voor hun studie rechten.
# “Als het plan van de VVD doorgaat, kun je je straks bij de rechter niet meer op je mensenrechten beroepen.”
Dit is zonder meer schandelijk. Dat de VVD dat niet gezien en opmerkt heeft, stemt des te droevender.
Welk specifiek plan vindt u het ergst?
# „Ik vind veel voorstellen ernstig, in elk geval degene die discriminerend zijn. Wat me ook aangrijpt is wat de VVD wil: die stelt voor om de directe werking van internationale verdragen, waar ook mensenrechten bij horen, uit de Nederlandse rechtsorde te halen. Het is toch onwaarschijnlijk dat de grootste regeringspartij zoiets voorstelt? Als dit doorgaat, kun je voor de Nederlandse rechter geen beroep meer op die mensenrechten doen. Zonder adequate bescherming van fundamentele rechten vinden wij een land niet meer rechtsstatelijk. Ze willen die verdragen opzeggen omdat ze in de weg zitten bij hun immigratiebeleid. Dit komt heel dicht in de buurt bij wat je in Amerika met Trump ziet gebeuren: hij voelt zich gehinderd bij het uitvoeren van zijn decreten.”
Het is schokkend om dit te lezen en hiervan kennis te nemen. En had dus een andere weg moeten worden bewandeld: omdat de migratiestromen ons land overspoelen, dient een praktische oplossing te worden gezocht en gevonden om te kunnen handelen zonder dat ons land strijdig is met de internationale verdragen. Stel vluchtelingenquota aan.
Als de rechter niet meer aan die internationale verdragen mag toetsen, hoe zijn immigranten hier dan nog beschermd?
# „Niet, volgens mij. Punt is: het gaat niet alleen om hen, maar om ons allemaal. Niemand kan zich dan meer op die verdragen beroepen. Natuurlijk kun je zeggen, we willen de boel anders organiseren, bijvoorbeeld met een constitutioneel hof dat Nederlandse wetten aan de Grondwet toetst. Dat kan nu niet. Sommige partijen willen dat regelen, maar de VVD niet. Als hun plan doorgaat, kun je je straks bij de rechter niet meer op je mensenrechten beroepen, zoals op de vrijheid van godsdienst of de vrijheid van meningsuiting.”
# “Als de PVV de macht zou krijgen, zijn we vrij snel onze rechtsstaat kwijt.”
Is dit PVV-light, of erger?
# „Het is niet aan mij om partijen met elkaar te vergelijken. Het is een heftig en schadelijk voorstel.”
De PVV heeft een programma van tien punten. Vijf daarvan zijn volgens u in strijd met de rechtsstaat. Dat is de helft.
# „Het hadden er nog meer kunnen zijn. We hebben besloten om het een beetje samen te vatten. Bijvoorbeeld deze: de PVV stelt voor om alle islamitische scholen te sluiten, om de Koran te verbieden en om radicale moslims preventief op te sluiten. Deze maatregelen zijn in strijd met de vrijheid van onderwijs, de vrijheid van godsdienst, de vrijheid van meningsuiting, het recht op een behoorlijk proces én ze zijn discriminerend. Als deze partij de macht zou krijgen, zijn we vrij snel onze rechtsstaat kwijt. Als rechters dan geen weerwerk bieden, hebben we geen vrijheid meer in Nederland. Dan is het plotseling afgelopen.”
Kan de rechtspraak hier dat aan?
# „Onze rechterlijke macht is a-politiek. Hun uitdaging is om dat te blijven, om niet te schrikken en gewoon te doen wat ze moeten doen, zonder aanzien des persoons. Dan kunnen ze het wel een tijdje tegenhouden, dat vertrouwen heb ik wel.”
U zegt, die kant moeten we niet op?
# „We willen kiezers bewust maken. Het lijkt leuk, om mee te gaan met de onvrede en een proteststem uit te brengen. Maar je doet dan wel iets met ons land, je zet vrijheden waar je zelf van profiteert op het spel door op één van de partijen te stemmen die nu de rechtsstaat willen ontmantelen. Want dat is in feite wat ze voorstellen. En uit niets blijkt dat het een grap is.”
Bedoelt u alleen de PVV of ook andere partijen?
# „Van alle partijen die ‘rode’ voorstellen doen, vind ik het even ernstig. Onze commissie geeft geen stemadvies. We willen de kiezer wel bewust maken van wat er op het spel staat.”
# De commissie heeft heus niet alléén maar slecht nieuws, zegt Veraart zo tegen het einde van het gesprek. „We zijn geen zwartkijkers met een horrorverhaal.” In het algemeen hebben politieke partijen meer aandacht voor de rechtsstaat dan vier jaar geleden, zegt hij. „Ze hebben oog voor de grote technologische ontwikkelingen en hoe belangrijk het is om de privacy van burgers daarbij te beschermen. En veel partijen willen in actie komen tegen discriminatie, dat vinden we ook positief.”
Tegelijk ziet u ook nog ‘staatsrechtelijke onrust’. Wat betekent dat?
# „Dat klopt, we maken ons zorgen over de staatsrechtelijke vernieuwingsdrift. Het klinkt leuk, de Eerste Kamer afschaffen of de Tweede Kamer inkrimpen. Alleen doet dat ook iets met het machtsevenwicht. In een rechtsstaat is het belangrijk om het gedrag van de overheid te kunnen controleren. Daar lijken partijen zich niet zo van bewust. Ze draaien aan allerlei knoppen, maar hebben weinig aandacht voor de gevolgen. Dat komt er nog bij, in deze toch al turbulente omstandigheden.”
Hier kan geen sprake zijn van de aantasting van het rechtstatelijk karakter van de programma’s, aangezien de kritiek op ons politieke bestel algemeen is, inclusief ondergetekende. Er wordt allerwege gezocht naar hervormingen van ons politieke bestel en dat is alleszins legitiem.
Aan welke behoefte denken partijen te voldoen met al dit soort plannen?
# „Ze willen antwoord geven op de onvrede over de gevaren van buiten én over de onvrede die zich op de instituties zelf richt. Maar als je alles tegelijk op de schop neemt, is dat slecht voor de rechtsstaat. Die is toch erg gebaat bij bestendigheid, continuïteit en kalm overleg. De partijen willen laten zien wat voor stoere maatregelen ze kunnen verzinnen om het allemaal anders te doen. Maar ik denk dat mensen diep van binnen juist behoefte hebben aan rust, overleg en bescherming van hun vrijheden.”
Waarom is het gevaarlijk ‘alles tegelijk op de schop te nemen; dat is slecht voor de rechtsstaat’? daarvan kan ik niet overtuigd worden. We leven in een hectische tijd, waarin alles op hun eigen beurt op de schop moet worden genomen, op hun merites moeten worden bezien. Daar kunnen juristen niet tegen zijn, want het duurt jaren voordat dit alles gerealiseerd is. Maar ik geef toe dat een jurist geen politiek filosoof is.
# De VVD, het CDA, de PVV, de SGP en VoorNederland (VNL) doen in hun programma’s voorstellen die „regelrecht in strijd” zijn met de rechtsstaat. Neem het VVD-plan om terroristen hun Nederlanderschap te ontnemen, ook als ze alleen de Nederlandse nationaliteit hebben. Dat „druist in tegen het uitgangspunt dat het stateloos maken van eigen burgers in strijd is met de mensenrechten”, zegt de commissie. Ander voorbeeld: VNL wil administratieve detentie voor jihadisten. „Dat is in strijd met het recht op toegang tot de onafhankelijke rechter.”
#Alle dertien onderzochte partijen, op de ChristenUnie na, doen voorstellen die afbreuk „kunnen doen” aan de rechtsstaat. „Die geven we een oranje licht”, legt voorzitter van de commissie Wouter Veraart uit. „Als ze de plannen aanpassen, hoeft de rechtsstaat er niet onder te lijden, maar in deze vorm zou dat wel zo zijn.” Voorbeeld is het CDA-plan om het mogelijk te maken om anoniem aangifte te doen. Dat kan volgens de commissie het recht op een eerlijk proces in de weg zitten, want de verdediging van een verdachte heeft het recht om de aangever te ondervragen. Ander oranje voorbeeld: het plan van de SP om een lijst te maken van organisaties die haatzaaien en geweld prediken. „Niet duidelijk is hoe fundamentele rechten worden beschermd en wat de rol van de onafhankelijke rechter daarbij is.”
In het kader van genoemde plan van SP had beter een nota kunnen worden opgesteld dat in landelijke dagbladen gepubliceerd zou worden om een openbaar debat los te maken. daarin kunnen dan ook alle nuances worden aangebracht, die een verkiezingsprogramma veel te lang maken en dus onpraktisch.
# Groene plannen versterken de rechtsstaat. Behalve VNL en de PVV doen alle partijen zulke voorstellen. Ze willen discriminatie bestrijden, privacy beter beschermen of de toegang tot de rechter verbeteren door de rechtbanken goed te spreiden over het land.
Hieruit blijkt hoe rabiaat rechtse partijen solistische partijen van het simplisme zijn en geen politieke partijen kunnen worden genoemd omdat het niet anders dan eenzijdige bewegingen zijn, hetgeen met de PVV ook het geval is. Maar dat VNL zich een klassieke liberale partij noemt, bewijst dat al deze categorieën onbeschermd zijn. Iedereen mag zich klassiek liberaal noemen, maar er bestaat geen garantie dat de 19e-eeuwse literatuur ook zorgvuldig bestudeerd is. Dat blijkt ook uit de bijdragen van de Kamerleden van VNL. En niemand die dat kan verbieden. Het is een kakelparlement geworden. Het is niet anders.
https://www.nrc.nl/nieuws/2017/02/14/politici-brengen-rechtsstaat-in-gevaar-6674160-a1545915