Een verdeeld en onmachtig Europa als speelbal, dat is het perspectief (Jan Rood • Opinie & Dialoog/fd, 4-9-18)
Opinie Zomerserie | Deze week Jan Rood, onderzoeker en docent Europese Integratie
In deze FD-zomerserie schetsen experts en beslissers van Nederland een toekomstbeeld van 2040 op het thema Innovatie, Arbeidsmarkt of Europa. Hoe ziet Nederland er over 22 jaar uit? Wat moeten we nu doen om dat te bereiken? Deze week, in de negende aflevering, Jan Rood, onderzoeker en docent Europese Integratie.
Alle machtspolitieke signalen wijzen in de richting van een multipolaire wereld. Een wereld waarin naast de Verenigde Staten in ieder geval Rusland, China en India een dominante positie zullen innemen. Die wereld is er nog niet. Het Amerika van Donald Trump is militair nog veruit de machtigste mogendheid. Maar ook die positie wordt aan alle kanten uitgedaagd. De voor ons belangrijke vraag is nu of de Europese Unie en haar lidstaten in die multipolaire wereld een eigen plek zullen weten in te nemen, zodat zij op gelijke voet meespelen.
Opvallend is dat in deze alinea van oud-denken wordt uitgegaan en dus nog niet wordt mogelijk gehouden dat Afrika vanwege de klimaatveranderingen maar ook vanwege de kostbare grondstoffen die nu in het vizier van China liggen, niet wordt genoemd. Zoals meer onverwachte ontwikkelingen in het nieuwe millennium, zou Afrika wel eens de grootste verrassing kunnen blijken te zijn, als daar een EU voor Afrika als Continent wordt opgebouwd binnen twee generaties.
Futurelab 2040
Die vraag is om twee redenen belangrijk. Ten eerste zal die meerpolige wereld ruwer zijn. Het machtspolitieke spel zal harder gespeeld worden. Wie geen tegenweer kan bieden, verliest. Ten tweede hebben bij uitstek de Europese Unie en haar lidstaten baat gehad bij de westers gedomineerde mondiale orde, zoals die onder Amerikaans leiderschap na 1945 vorm kreeg. De EU weerspiegelt de beginselen die aan die orde ten grondslag liggen: democratie, rechtsstaat, en bereidheid op basis van multilaterale spelregels samen te werken. Met het einde van de westerse dominantie en een Amerika dat zich weinig gelegen laat liggen aan mondiale verantwoordelijkheden loopt die orde af.
Twee kanttekeningen. ‘Wie geen tegenweer kan bieden, verliest.’ Dit is eendimensionaal, analytisch en volgens de spelregels van de logica gedacht. Daarmee te eng. Hoe vreemd het ook moge klinken, de achterstand op Amerika en China is niet zo groot als het lijkt te zijn. Wat machtspolitiek zijn zij nu aan de beurt (politieke golfbewegingen zoals de economische van Kondratieff), vanwege de schadelijke ondervinding dat uitbreiding van de EU meer hinder en last heeft opgeleverd dan vooraf was gedacht; er was met die mogelijkheid nooit rekening gehouden binnen de Brusselse bureaucratie. Bovendien speelt een andere factor een rol, die nu voortdurend over het hoofd wordt gezien.
Te weten dat zowel Amerika als Rusland/China door autocraten bestuurd worden, en dat is altijd gemakkelijker om besluiten er doorheen te jassen, maar uiteindelijk op de lange termijn wint de pure democratie, want autocraten verlaten nooit vrijwillig het toneel van de macht.
Met andere woorden, zolang Amerika en EU zo gepolariseerd zijn zoals ze nu zijn, zijn beiden ook gelijkwaardig aan Rusland en China wat dictatoriaal regime betreft, want het blijven halve en hele communisten. En de schijnbare kracht van China is hun strategisch machtsbereik door de hele wereld heen door hun laterale handelspolitiek in Afrika en Azië, waar grondstoffen even zwaar worden geplunderd als door Shell en overige multinationals. En in China spelen mensenrechten geen punt van discussie, terwijl het pluralistische bestel dat in het westen bestaat, het ook factoren voor oponthoud zijn.
Maar de tweestrijd tussen Amerika en China wat KI/AI-potentieel betreft, ook die strijd is niet op voorhand gestreden. Voor de EU rest een uiterst interessante tussenpositie, omdat naar mijn inschatting voor ons het gulden midden klaar ligt om daarmee beide polen Amerika (luxeconsumentisme, superkapitalisme) en China (‘staatgecontroleerd’ regeren tegen de principes van ware democratie ingaat) en dus ook China op het verkeerde paard heeft gewed. De EU heeft dus nog een schitterend open en onontgonnen veld voor zich liggen zodat een tegeltjeswijsheid opgaat: ‘Waar twee vechten om een been, om de winst dus, gaat de derde ermee heen.’
Maar dan moet er allereerst binnen EU-beleid visie worden ontwikkeld, dat nu op alle fronten ontbreekt. Dat is ook niet verassend vanwege alle crises die de Unie afgelopen decennia heeft moeten oplossen, terwijl de grote concurrenten Rusland en China rustig en stilzwijgend door konden gaan en zichzelf multilateraal ontwikkelen.
Het wordt dus tijd dat de EU zich tot eenheid weet om te smeden en dat kan mijns inziens alleen als de Visegradlanden hun postcommunistische tijd én trauma’s in modern academische logica weten te verwerken en te transformeren.
En als de zuidelijke eurolanden zich ook de bestaande spelregels gaat houden, en bovendien zich in hoger tempo gaan moderniseren (lees wat dat betreft FD van vandaag: ‘Macron laat zich te veel afleiden door zijn impopulariteit’ omdat economisch analist Artus waarschuwt voor warboel en toenemende improvisatie in het economisch beleid van de president).
Tot slot een opmerking bij de zin ‘De EU weerspiegelt de beginselen die aan die orde ten grondslag liggen: democratie, rechtsstaat, en bereidheid op basis van multilaterale spelregels samen te werken.’ Het werkelijke probleem is dat deze basiswaarden nu overal met de mond worden beleden, maar in werkelijkheid niet worden gedragen en geschraagd door het publiek binnen alle grootmachten. Bij autocraten als Poetin en Xi door hun eigen communistische verleden en achtergrond, in Amerika omdat er een vorm van flitskapitalisme ten dode gedoemd is en Amerika op deze basis ten onder zal gaan.
Er bestaat daar eigenlijk geen democratie meer, te meer dat het huidige kiesstelsel onwerkbaar is gemaakt door algoritmes. Er wordt met andere woorden alleen nog maar gemanipuleerd, zoals ook de hele wereld heen wordt geregeerd door manipulatie. Het aloude boeddhisme noemt dat de illusie van deze werkelijkheid, omdat we verslaafd zijn aan materie en stof, gevormd door luxeproducten, die we hier achterlaten nadat we komen te overlijden.
Voor Europa staat dus samengevat de ontwikkeling van een menselijke samenleving te wachten, want dat zal nooit in China of Rusland ontstaan. En onder Trump, tegen alle redelijke verwachtingen in, al helemaal niet meer. Geen restpositie voor de EU maar een nieuwe schets van de nieuwe wereld.
Een ruwere wereld dus. Dat is het toekomstscenario. Dan is er kijkend vanuit het heden weinig reden voor optimisme over het vermogen van de Europeanen om in de die wereld overeind te blijven. Als het gaat om machtspolitiek, zijn de Europeanen immers verdeeld en daarmee onmachtig. Europa als speelbal; dat is het perspectief.
Voor de zin ‘weinig reden voor optimisme over het vermogen van de Europeanen om in de die wereld overeind te blijven’ is weinig basis als mijn bovenstaande opmerkingen ter harte worden genomen. Maar toegegeven, ik ben een optimist van huis uit, maar niet blind maar altijd gebaseerd op argumenten en logische politiek-evolutionaire verbanden en ontwikkelingen..
Dit scenario is het gevolg van krachten die nu al diep ingrijpen binnen de EU. Zo wordt de Unie van buiten belaagd door drie mogendheden die er op uit zijn haar te verdelen. Dat geldt op voorhand voor Rusland. Autoritair, nationalistisch en gefrustreerd streeft Moskou ernaar te voorkomen dat de EU zich als machtspolitieke rivaal op het Euraziatisch continent manifesteert. Via een beleid van verdeel en heers en van hybride ondermijning is Rusland daar succesvol in. Zie de Balkan, zie landen in Midden-Europa, waaronder Oostenrijk.
Achter Rusland hanteert China op een geduldiger wijze dezelfde aanpak. Met hulp en investeringen beoefent dat land het spel van de bilaterale diplomatie, waarbij landen worden losgeweekt uit het bredere verband van de EU. En dan de VS onder een president die de EU als vijand beschouwt en de brexit als een zegen. Natuurlijk, Trump heeft niet het eeuwige leven. Maar acht jaar Trump – en dat is een reëel vooruitzicht – zal tot een ernstige aantasting van de trans-Atlantische cohesie leiden. Maar het zal ook de eenheid binnen de EU onder grote druk plaatsen.
Van drie kanten wordt de Unie zo uit elkaar getrokken. En dat terwijl de verdeeldheid binnen de Unie zelf groot is. Een verdeeldheid die veel dieper gaat dan onenigheid tussen lidstaten. De verdeeldheid over Europa manifesteert zich immers meer en meer binnen lidstaten, waar euroscepsis en populisme zich breed en diep genesteld hebben als politieke krachten. Brexit is slechts één voorbeeld van diepe tegenstellingen binnen een land over nut en noodzaak van het EU-lidmaatschap.
De vaststelling dat ‘Van drie kanten wordt de Unie zo uit elkaar getrokken’ is natuurlijk juist, maar dat is ook een vaststelling vanuit oud-strategisch-denken van het ‘klassieke’ machtsdenken, en dus bestaat er geen enkele zekerheid dat in een nieuw wereldbeeld die zich autonoom – zoals de globalisering – ontwikkelt en dus anders ontplooit dan vooraf bedacht!
Somber vooruitzicht
Verdeeldheid, onmacht en lethargie vormen dus het toekomstbeeld. Waarmee deze regio liggend aan de rand van het Euraziatisch continent tot marginaliteit veroordeeld is
Denkfout vanuit oud-denken! Daarom staat niet bij voorbaat vast dat ‘Verdeeldheid, onmacht en lethargie’ dus het toekomstbeeld zijn. wat een onzin. Niets ligt vast en als Europa het basiskenmerk van het Oude Continent vasthoudt, namelijk het continent van de ‘Reformatie, Verlichting, creativiteit en kritisch denken’, dan is er niets aan de hand. Amerika en China kennen deze waarden of kenmerken niet. En daarmee is alles gezegd en dát is dus ‘het toekomstbeeld’.
Maar wie verder graaft, ziet een nog veel alarmerender fenomeen. Steeds duidelijker wordt dat de huidige vertrouwenscrisis rond de Europese integratie onlosmakelijk verbonden is met de erosie van het fundament waarop de Europese samenwerking berust. Dat bestond uit lidstaten met een stabiele democratie, de garanties van de rechtsstaat en de bescherming van de verzorgingsstaat.
In de vorm van populisme, opkomend nationalisme, een afbrokkelende middenklasse en afnemend vertrouwen in politiek en overheid staat dat fundament onder druk. Dit vertaalt zich welhaast een op een in wantrouwen tegenover de EU. En waar de Unie alleen kan functioneren op basis van compromis en consensus, wordt daarmee het vermogen tot onderlinge samenwerking in de kern aangetast.
Populisme en opkomend nationalisme zijn in mijn visie geen doembeelden maar transitiefactoren. Op weg naar een nieuw wereldbeeld. Alleen moet de EU die creatieve gedachte nog durven oppakken. En als het de Unie niet lukt, dan lukt het wel door midden van de burgers van alle lidstaten. Zo simpel is dat; de Franse Revolutie was ook een Europees product, maar in tegenstelling tot de communistische Oktoberrevolutie niet gedoemd te mislukken vanwege de inherente denkfout van de communisten die hun ideaalstaat zagen verzanden in Siberische strafkampen. Hoe een utopie toch altijd de mist ingaat.
Verdeeldheid, onmacht en lethargie vormen dus het toekomstbeeld. Waarmee deze regio liggend aan de rand van het Euraziatisch continent tot marginaliteit veroordeeld is. Een voor Nederland somber vooruitzicht. Ziehier het scenario naar en in 2040. Onzinnig? Nee. Voorstelbaar?: Ja. Sterker, het gebeurt al.
Waar is het zelfkritische vermogen van onderzoeker Jan Rood in deze ‘herhaalde’ en dus zelfbevestigende opmerking gebleven? Zo kan iedereen het wel als er maar genoeg zelfbevestigende non-argumenten worden opgerakeld. Maar nog altijd beter dan het geleuter in de Tweede Kamer!
[Jan Rood is als onderzoeker en docent Europese Integratie verbonden aan de Universiteit Leiden en Instituut Clingendael.]
https://fd.nl/opinie/1267943/een-verdeeld-en-ommachtig-europa-als-speelbal-dat-is-het-perspectief