Stelling: Wat vergat minister Van der Wal of haar ambtenaren? Het feit dat het Europese landbouwbeleid het Afrikaanse boeren onmogelijk maakt om competitief te produceren’, aldus WRR-lid Haroon Sheikh in het FD-persoonlijk van 1 juli jongstleden. Hieronder voor de volledigheid het gehele interview:
Haroon Sheikh: ‘Ik ben een beheerste rebel’ (Monique van de Sande, Interview/fd persoonlijk, 1juli 23)
Opgroeien in de Surinaamse, Pakistaanse en Nederlandse cultuur gaf de senior onderzoeker van de WRR een open blik.
Haroon Sheikh kwam al jong op het pad van de filosofie, doordat geen enkele religie voor hem vanzelfsprekend was.
In de woning van Haroon Sheikh (42), aan de rand van het centrum van Amsterdam, trekken twee dingen de aandacht: het prachtige Perzische tapijt in de zithoek en de boekenkast, die niet alleen de lange muur van de woonkamer volledig beslaat, maar ook een bijzonder diverse inhoud heeft. Allebei geven ze reliëf aan Sheikh: een volbloed intellectueel met een brede blik, die opgroeide op het snijvlak van drie culturen. Hij is de oudste zoon van een Surinaamse moeder, die op haar zeventiende als eerste en enige van haar familie naar Nederland kwam om verpleegkunde te studeren, en een Pakistaanse vader, die nauwelijks ouder was toen hij moest vluchten voor het bewind en op weg naar Amerika in Nederland strandde.
‘Ze kwamen terecht in dezelfde flat in Den Haag, waar mijn moeder in de gezamenlijke keuken mijn vader zag stuntelen met koken en besloot hem te helpen’, vertelt Sheikh. ‘Mijn vader was natuurkundestudent, maar heeft die studie nooit kunnen afronden. Hij pakte alles aan om een nieuw leven op te bouwen: werkte bij een bakker, in de haven. Uiteindelijk is hij tolk geworden en een tapijtenwinkel begonnen. Vandaar het kleed, ja. Ze hebben allebei altijd keihard gewerkt.’
Hun onuitgesproken lessen van moed en vastberadenheid sijpelden door in de opvoeding van Sheikh, zijn twee jaar jongere zus en vijf jaar jongere broer. Maar ook hun culturele waarden. ‘We hadden veel familie over de vloer, wat in ons geval betekende dat mensen bijvoorbeeld zes weken bij ons in huis woonden in de zomer. Er waren dus periodes met veel Pakistaanse invloeden en andere met veel Surinaamse invloeden. We leerden de cultuur en de taal van dichtbij kennen. Zeker ook wanneer wij dáár waren en meededen aan alle rituelen, gebruiken en feesten. Daarnaast zat ik dan nog op een vrij conservatieve katholieke school.’
Alle verhalen over Allah, God en het pantheon met duizenden hindoegoden brachten hem al jong op het pad van de filosofie, juist doordat geen enkele religie domineerde of vanzelfsprekend was. ‘Drie religies die op de grote levensvragen zulke totaal verschillende antwoorden hadden, dat prikkelde mijn nieuwsgierigheid. Toen ik zestien was, ben ik de Bijbel, de Koran en de Bhagavad Gita (een van de belangrijkste geschriften binnen het hindoeïsme, red.) gaan lezen. Fascinerend. Ik heb voor mezelf nooit een keus kunnen maken, maar de diepreligieuze ervaring dat je één bent met de wereld en daarin een vanzelfsprekende plek hebt, spreekt me wel enorm aan.’ Zijn spirituele dimensie vond hij in de oosterse vechtsporten taekwondo en kungfu, die hij al vanaf zijn tiende beoefent. ‘Ik vind het bijzonder: een traditie binnengeleid worden, je lichaam dat zich door eindeloos oefenen de sierlijke bewegingspatronen eigen maakt, de rituelen van groeten en bedanken, de mentale beheersing die ermee gepaard gaat. En uiteindelijk dat gevoel alsof die bewegingen vanzelf gaan, alsof ze zo horen.’
U komt heel beheerst over. Is dat niet ook een kwestie van persoonlijkheid?
Hij aarzelt, zegt dan: ‘Ik denk dat ik best een onstuimig karakter heb en het dus heb moeten aanleren. Al was ik wel een serieus kind, dat al jong verantwoordelijkheid droeg en wilde dragen, ook voor mijn ouders, die weinig vertrouwd waren met de Nederlandse samenleving. Ik leerde mijn vader de grammatica die ik op de basisschool kreeg, zodat hij zich als tolk schriftelijk beter kon uitdrukken, en ben een paar keer met mijn moeder meegegaan naar de ouderavonden van mijn zusje, omdat ze het alleen eng vond.’ Niet dat zijn leven altijd een rechte lijn is geweest, verzekert hij. ‘Als puber was ik een tijdje de weg kwijt, misschien zelfs meer dan anderen. Ik worstelde onder meer met mijn geaardheid. Uiteindelijk bleek mijn omgeving daar veel minder moeite mee te hebben dan ik dacht, maar ik had zelf tijd nodig om het te accepteren. En ik liep rond met andere vragen over mijn identiteit, zoals: wat voor persoon ben ik en hoe wil ik in de samenleving staan? Ben ik een rebel of juist niet?’
Wat is het antwoord op die laatste vraag?
‘Ik ben misschien een beheerste rebel. Er zit wel een vuur in me, waardoor ik me niet wil neerleggen bij de status quo. Als prille student las ik veel Nietzsche, de filosoof met de hamer, waarmee ik tegen de wereld ten strijde trok. Dat ging ik ook verkondigen in lezingen en gastlessen.’ ‘Tegenwoordig heb ik minder rebelse neigingen, doordat ik mijn plek in de maatschappij heb gevonden en niet aan de zijlijn sta. Hoewel ik nog steeds bestaande denkwijzen bevraag en probeer nieuwe perspectieven te vinden door me zo breed mogelijk te informeren, en ik ook nog regelmatig een contrair geluid laat horen.’
‘Ik probeer nieuwe perspectieven te vinden door me zo breed mogelijk te informeren’
U bent nu bijna vijf jaar lid van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). Wordt er naar u geluisterd? ‘Nou, de WRR-rapporten verdwijnen in elk geval niet in een la. De regering is verplicht erop te reageren en die reactie te delen met het parlement, dus je weet welke aanbevelingen worden omgezet in beleid. Natuurlijk wil je altijd dat er meer wordt overgenomen, maar de ministers zitten vaak vast aan gemaakte afspraken. Dus gebeurt het soms pas op termijn, als er een nieuw kabinet is aangetreden, met een nieuw regeerakkoord. Wat het luisteren betreft kan ik ook niet ontevreden zijn. Ik word op allerlei plekken uitgenodigd, spreek voor commissies in het parlement, met ministers, de top van de ambtenarij. De toegankelijkheid binnen het hele bestel is verrassend groot.’
Maar?
‘Of ik echt effectief kan opereren weet ik nog niet. Ik heb nu één rapport afgeleverd, over AI en publieke waarden, en dan ben ik toch kritisch. AI is zó’n belangrijk onderwerp, dat moet gewoon hoger op de agenda. Er is veel meer nodig om te zorgen dat het fenomeen zich op een wenselijke manier ontwikkelt.’
Er gaan in Den Haag ook dingen mis. ‘Een heleboel zelfs! De huidige manier van politiek bedrijven pakt lang niet altijd goed uit voor burgers. Door de rol die politiek en media onderling vervullen, krijg je politici die enorm bezig zijn zichzelf te presenteren. Daarnaast is er de druk om altijd alles te moeten verantwoorden en de angst dat er iets misgaat. Veel mensen binnen de ambtenarij zijn vooral bezig om te zorgen dat de minister buiten schot blijft, in plaats van werk te doen voor Nederland. En kijk naar de Tweede Kamer, waar na de vorige verkiezingen meer dan de helft van de leden is vervangen, waardoor er veel minder ervaring en dossierkennis voorhanden is. Bij de vertegenwoordigers van al die kleine partijen vraag je je sowieso af hoe ze al die dossiers kunnen behappen. Er is dus op alle fronten best veel disfunctioneel in ons politieke bestel. Dat uit zich dan in een opeenstapeling van crises.’
‘Ik was wel een serieus kind, dat al jong verantwoordelijkheid droeg en wilde dragen, ook voor mijn ouders.’
U en uw collega’s houden de vinger aan de pols. Welk overkoepelend advies wordt onvoldoende gehoord?
‘Poeh, dan moet ik even alles tot de kern reduceren. Het zal iets te maken hebben met durven na te denken over de lange termijn, dus een visie te ontwikkelen: waar wil je naartoe? En dan ook de moeilijke beslissingen nemen die daarbij horen. Ik zie nu een politiek die continu op crises aan het reageren is, terwijl je heel veel al had kunnen zien aankomen. De AIV (Adviesraad Internationale Vraagstukken, red.) zei jaren geleden al: ga nou van dat Russische gas af! Dat is niet gebeurd, dus nu is er een probleem. De stikstofcrisis en de huizencrisis komen ook niet uit de lucht vallen. Of kijk naar de gezondheidszorg. Als je niets doet, moet in 2060 een op de drie Nederlanders in de zorg werken. Dat kán niet.’
‘Ook hier geldt: laat het niet op z’n beloop, maar neem de leiding. Durf na te denken over de beslissingen die daarbij horen en sorteer daar alvast op voor. Anders komt het straks ook weer als een crisis naar je toe. Dat mensen steeds ouder worden is een feit. Denk erover na dat je dan ook meer zorgpersoneel nodig hebt. Duitsland is bijvoorbeeld al heel actief om de vergrijzing op te vangen door met allerlei landen pacten te sluiten om meer mensen voor zorgfuncties op te leiden.’
‘De stikstofcrisis en de huizencrisis komen natuurlijk ook niet uit de lucht vallen’
Migratie is ook een heet hangijzer.
‘Ja, dat is een andere hobbel in de politiek: het eerlijke verhaal durven te vertellen. Ongetwijfeld zullen er in de zorg ook scherpere keuzes gemaakt moeten worden, maar die waarheid klinkt niet leuk. Zoals het voor politici ronduit fataal is om te zeggen dat er op migratiegebied voorlopig nog wel even records blijven sneuvelen. Dus zegt iedereen: wij gaan zorgen dat het lager wordt. Dan krijg je weer gebroken beloftes, die het ongenoegen in de samenleving vergroten. Al is de hoeveelheid asielzoekers binnen de totale migratie beperkt, dus vertel ook het hele verhaal. Dan dien je meteen de populisten van repliek.’
Het is Sheikh ten voeten uit: geen arrogantie of chagrijn, wel messcherpe analyses, recht door het midden. Eigenlijk valt zijn kritische beschouwing over de Haagse politiek buiten zijn onderzoeksterrein, merkt hij op. Hoewel dat bijzaak lijkt bij deze man die in zesenhalf jaar drie studies afrondde (‘het fascineerde me allemaal’) en nog steeds een hartstochtelijk omnivoor is als het om kennis gaat. Zo verdiepte hij zich recent in de zintuigen van dieren, de geschiedenis van de westerse literatuur en de sciencefictionboeken van Isaac Asimov. ‘Meteen tien, ik kan geobsedeerd zijn.’ Maar nu over naar de kantelende wereldorde, want daarover zal zijn tweede WRR-rapport gaan. Een akelig actueel onderwerp, benadrukt hij. ‘Wat mij zorgen baart is dat we in Nederland nog steeds doof zijn voor de geluiden uit andere landen, niet zien hoe ze naar ons kijken of dat in elk geval te weinig serieus nemen. Terwijl we op een punt zijn aanbeland dat we die geluiden niet langer kunnen negeren. China laat zich niet langer wegzetten als een goedkoop productieland en India zit op datzelfde spoor. Ook in grote delen van Afrika is een emancipatie gaande op cultureel en economisch gebied, terwijl wij in onze beeldvorming nog steeds blijven steken in armoede en geweld. Zoals we ook nog steeds denken dat we anderen onze normen en waarden kunnen opleggen.’
Wat Sheikh zorgen baart is dat ‘we in Nederland nog steeds doof zijn voor de geluiden uit andere landen’.
En daar zit niemand op te wachten?
‘Nee, we hebben niet door hoe vaak dat als kwalijk wordt gezien. Als we zo doorgaan, duurt het niet lang voordat bijvoorbeeld China óns op hoge toon op onze fouten wijst. Zoals de toeslagenaffaire, of het feit dat het Europese landbouwbeleid het Afrikaanse boeren onmogelijk maakt om competitief te produceren. Dan kun je wel weer hooghartig over de mensenrechten daar beginnen, maar het is wél de wereldorde waarin we leven. En een oud aforisme luidt: Might makes right. Je bent er niet meer met gelijk hébben, dus je kunt beter gaan nadenken over hoe je gelijk kríjgt.’
Welke rol speelt de EU in die nieuwe wereldorde?
‘De EU is eigenlijk één groot experiment, door de voormalige Franse politicus Jacques Delors ooit treffend omschreven als unidentified political object. Sinds de jaren zeventig stond de economische samenwerking tussen de lidstaten voorop, maar inmiddels zijn we begonnen aan een nieuw hoofdstuk waarin de EU opnieuw een geopolitieke rol speelt. Denk aan gezamenlijke wapeninkopen, het strakke sanctiebeleid en gebruikmaking van de Europese markt als politiek drukmiddel. We hebben geluk dat Biden aan het Amerikaanse roer zit tijdens de oorlog in Oekraïne, maar Trump kan terugkomen. En stel dat hij zegt: “Dit is niet mijn oorlog”, wat niet onrealistisch is, dan hebben we een existentieel probleem. Op militair terrein kunnen we immers nog jarenlang niet voor onszelf zorgen, dus ik ben bang dat we dan echt minder ruzie mogen maken met landen als Rusland en Turkije en meer zullen moeten kiezen voor realpolitik. Kijk ook naar India, dat economisch enorm in ontwikkeling is en het graag tegen de Chinese buurman opneemt. We kunnen sturen op een partnership of wachten tot dat land het volgende probleem wordt.’
‘Het maatschappelijk debat is gebaat bij mensen die nadenken voordat ze iets vinden’
Leert u dit soort dingen ook aan uw studenten?
Hij lacht. ‘Onder andere. Wat ik vooral hoop over te brengen is de liefde voor het geschreven woord. Met mijn studenten lees ik bijvoorbeeld Foucault, Heidegger, Byung-Chul Han, leer hun echt in gesprek te gaan met deze denkers. Haaks op de trend in de samenleving, waar alleen nog aandacht lijkt te zijn voor het uiten van meningen. Ik wil terug naar die innerlijke wereld, waarin de mening gevormd wordt. Meer dan bij roeptoeters is het maatschappelijke debat – buiten en binnen de politiek – gebaat bij mensen die nadenken voordat ze iets vinden.’
Uw partner Dino Suhonic is onder andere directeur van stichting Maruf, een platform voor lhbti’ers met een moslimachtergrond. Een andere vorm van maatschappelijke betrokkenheid. Hoe kijkt u daarnaar?
Zijn blik wordt zacht. ‘Met enorm veel waardering en respect. Zelf was ik door mijn achtergrond heel lang gefocust op moed, kracht en er voor anderen zijn, waardoor ik pas op latere leeftijd heb moeten leren me kwetsbaar op te stellen, iets wat in zijn werk een belangrijke rol speelt. Dat zie ik als ik meega naar bijeenkomsten en daar leer ik van. Mijn engagement speelt zich af op de podia van beleid en politiek, terwijl hij ook ontzettend veel tijd besteedt aan het ondersteunen van kleine groepen mensen die in moeilijke omstandigheden verkeren. Dan krijg je soms situaties waarin een leven wordt gered. Dat heb ik niet.’
[CV Haroon Sheikh
1980 Geboren in Leidschendam op 7 augustus
1998-2005 Studies filosofie, bestuurskunde en politicologie in Leiden en Oxford
2011 Promotie aan de Vrije Universiteit Amsterdam
2015 Directeur FreedomLab Thinktank
2015 Lid raad van toezicht omroep Human
2018 Aanstelling bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), waar hij senior onderzoeker is
2021 Benoeming tot bijzonder hoogleraar aan de Vrije Universiteit Amsterdam
Sheikh werkte meer dan tien jaar in de financiële sector en schreef vijf boeken: ‘De opkomst van het Oosten’, ‘Embedding Technopolis’, ‘Hydropolitiek’, ‘Mission AI’ en ‘De overwinning van de politiek’ (tevens oratie bij de aanvaarding van zijn leerstoel).
Sheikh heeft een relatie met socioloog en queer activist Dino Suhonic.]
*De conclusie luidt dat de Minister van Natuur en Stikstof Van der Wal via haar ambtenaren een ernstige fout heeft gemaakt. Dit verwijt mag @BoerBurgerB zich ook aantrekken.
https://fd.nl/samenleving/1480382/haroon-sheikh-ik-ben-een-beheerste-rebel
AquariusPolitiek 