Klimaatbeleid staat juridisch sterk, maar vertragen kan altijd (Orla McDonald en Eva Rooijers, Milieu & Klimaat/fd, 29-11-23)
De winnaar van de verkiezingen wil het klimaatbeleid graag afzwakken, maar Nederland is gebonden aan Europese afspraken en internationale verdragen. Waar kan een nieuwe coalitie wel, en waar niet onderuit?
In het kort:
- De PVV wil liever geen klimaatbeleid, NSC en BBB wel maar op een andere manier dan nu.
- Voor Nederland dreigen dwangsommen en boetes als het Europese klimaatafspraken niet haalt.
- Het vertragen van het klimaatbeleid kan tot 2030, pas dan verloopt de deadline voor het CO₂-reductiedoel.
‘Ze willen ons aan de warmtepomp en de elektrische auto. We moeten minder vliegen, minder vlees eten; het houdt maar niet op. De PVV zegt: nee, dat gaan we mooi níét doen!’ Het sentiment dat Den Haag mensen allerlei vervelende klimaatregels door de strot duwt, is in het verkiezingsprogramma van de PVV niet te missen.
De partij wil dat de Klimaatwet, het Klimaatakkoord en alle andere klimaatmaatregelen ‘direct door de shredder’ gaan. De 122 maatregelen uit het huidige klimaatpakket beperken de opwarming van de aarde ‘slechts met 0,000036 graden’, rekent de partij voor in het programma.
De grote winnaar van de verkiezingen wil daarmee een andere kant op dan het huidige kabinet. Maar hoeveel ruimte heeft een mogelijk nieuwe coalitie onder leiding van Geert Wilders om met het huidige klimaatbeleid te breken? En wat willen mogelijke coalitiepartners op dit vlak? Juridisch kan Nederland zich niet onttrekken aan internationale wetten en regels die de laatste jaren zijn gemaakt. Speelruimte om klimaatbeleid te vertragen is er echter wel.
Europese regels
‘Via regels van de Europese Unie is Nederland gebonden aan een CO₂-reductiedoel van 55% in 2030 ten opzichte van 1990’, schetst Tim Bleeker, klimaatjurist van de Vrije Universiteit Amsterdam. Volgens hem zijn er maar twee scenario’s waarin Nederland daar onderuit zou komen: namelijk als Europa zelf dat klimaatdoel schrapt, of als Nederland uit de Europese Unie stapt. Daarnaast heeft Nederland zelf een Klimaatwet, waarin hetzelfde CO₂-doel staat. De wet veranderen kan, maar dat kost veel tijd.
Aan sommige delen van de Europese regels kan Wilders niet tornen. Een sprekend voorbeeld daarvan is het Europese emissiehandelssysteem (ETS), dat regelt dat grote bedrijven ieder jaar minder CO₂ mogen uitstoten. In 2040 worden er helemaal geen rechten om CO₂ uit te stoten meer verstrekt. ‘Daar kunnen lidstaten zich niet aan onttrekken’, zegt Edwin Woerdman, hoogleraar markten en regulering aan de Rijksuniversiteit Groningen.
Ook het bedrijfsleven zelf wijst op die regels. ‘De industrie kijkt vooral naar Europees klimaatbeleid en daar zijn verordeningen, zoals de prijs op CO₂-uitstoot, niet terug te draaien,’ zegt Erik Klooster van de branchevereniging voor olieraffinaderijen en tankstations, Vemobin. Een hoger wordende emissieprijs dwingt industrieën simpelweg om minder uit te stoten.
Afschaffen subsidies
Een nieuw kabinet kan er wel voor kiezen om bedrijven en consumenten niet meer financieel te steunen. De belangrijkste pot voor duurzame subsidies, de SDE (zo’n €8 mrd per jaar), en het Klimaatfonds (€35 mrd) kunnen bijvoorbeeld worden afgeschaft. Dan is er geen directe subsidie van de overheid beschikbaar voor groene waterstofprojecten, batterijen, windmolens op land en projecten om CO₂ af te vangen. Ook grote tenders voor windparken op zee kan een nieuw kabinet stopzetten.
Als een nieuw kabinet die subsidies stopzet of sterk vermindert, dreigt het klimaatbeleid snel te vertragen. ‘Het is vrij simpel: zonder subsidies lukt het ons niet te groeien. Al onze internationale concurrenten krijgen financiering in de vorm van subsidies en leningen’, zegt Mattijs Slee, ceo van een start-up die waterstofbatterijen ontwikkelt.
Bedrijven hameren juist op het belang van een stabiel beleid. Het radicaal omgooien van de plannen is bovendien niet zonder financiële risico’s voor de overheid, aldus Woerdman. ‘Als de overheid bijvoorbeeld de ene dag zegt we gaan de afvang van CO₂ steunen en partijen investeren daar fors in, maar dat beleid vervolgens terugdraait dan is de kans groot dat bedrijven die schade gaan claimen.’ Dat hebben bijvoorbeeld ook de kolencentrales met succes gedaan nadat ze minder mochten produceren van het vorige kabinet.
Dwangsommen
Bovendien kan de EU Nederland uiteindelijk voor het Europese Hof van Justitie dagen en met boetes om de oren slaan als het in 2030 de klimaatdoelen niet haalt. Hoe hoog die bedragen zijn, is nog lastig te zeggen. Er zijn geen vergelijkbare rechtszaken. Nederland dreigde in 2020 al een boete te krijgen omdat het de Europese afspraak voor 14% hernieuwbare energie niet haalde, maar wist die te voorkomen door voor €170 mln schone energie te kopen van Denemarken. Een boekhoudkundige oplossing.
Wilders hoeft zich van het jaartal 2030 bovendien weinig aan te trekken, het valt na een eerstvolgende kabinetsperiode. ‘Maar het gaat ontzettend veel politieke druk opleveren binnen Europa als Nederland niks doet’, zegt Quirine Tjeenk Willink, advocaat bij Kennedy van der Laan. Bovendien is het niet zo dat Nederland tot 2030 niks kan doen’, voegt haar collega Astrid Sixma toe. ‘In de klimaatwet staat dat je plannen moet hebben om de CO₂ -uitstoot terug te dringen. ‘Als Nederland die niet heeft kunnen we ook al voor 2030 voor de Europese rechter worden gedaagd.’
De advocaten wijzen erop dat burgers en instellingen het Nederlandse kabinet bovendien aan Europese wetgeving kunnen houden bij de rechter. En los van die Nederlandse en Europese wetten en VN-verdragen, is het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens belangrijk als het gaat om klimaatbeleid. In de zaak van Urgenda bijvoorbeeld, stelde de rechter dat Nederland zijn zorgplicht verzaakt als het zijn burgers blootstelt aan klimaatopwarming. Een andere zaak dient op dit moment bij het Europees Hof in Straatsburg waarin de rechter bekijkt of het niet halen van klimaatdoelen een mensenrechtenschending is.
Volgens Roger Cox, de advocaat die de Urgendazaak en de klimaatzaak tegen Shell won is schrappen van klimaatbeleid ‘een grove rechtsschending van de grondrechten van Nederlandse burgers en daarmee een grove schending van de rechtsstaat’. Het zal geen standhouden bij de rechter, denkt Cox.
Wat willen de meest voor de hand liggende coalitiepartijen?
Uiteraard is het ook de vraag of de PVV überhaupt politieke medestanders weet te vinden in Nederland die de klimaatdoelen volledig willen laten varen. NSC en de BBB, andere verkiezingswinnaars en logische coalitiepartners, willen zich bijvoorbeeld niet terugtrekken uit het Klimaatakkoord van Parijs, een verdrag van de Verenigde Naties om klimaatverandering tegen te gaan. Het halen van de Europese klimaatdoelen is volgens Pieter Omtzigt, leider van NSC, ook noodzakelijk. Het volledig schrappen van klimaatsubsidies wordt ook nog een lastige. De BBB wil dat klimaatsteun zich niet beperkt tot de grote industrieën in Nederland. Het midden- en kleinbedrijf en familiebedrijven moeten ook aanspraak kunnen maken op duurzame subsidies, zo blijkt uit het verkiezingsprogramma. Omtzigt wil verduurzaming dan weer liever niet subsidiëren, maar bereiken door normen op te leggen aan grote uitstoters en CO₂-uitstoot te beprijzen. Een andere manier om bedrijven en huishoudens te stimuleren te verduurzamen, is het fossiele duurder maken, zo bepleiten economen al jaren. Dat ziet de PVV echter niet zitten. Die wil bijvoorbeeld dat tanken goedkoper wordt. De partij van Pieter Omtzigt is dus juist wel voor normeren en beprijzen, en minder voor subsidies, om klimaatdoelen te halen. Maar er zijn wel degelijk een aantal punten waar ze elkaar wel vinden. Zo wil ook de BBB stoppen met windmolens op land, en NSC is tegen grootschalige windprojecten op land. Alle partijen zijn voor kernenergie, ook een manier om klimaatdoelen te halen.
*Deze beschouwing is een prachtig lesje Nederlands staatsrecht – in gedetailleerde vorm van het ‘ongeschreven’ staatsrecht – én het EU-Verdrag, waar PVV nog weinig kaas van heeft gegeten. Nu mag de PVV-variant van de onbestaande ‘absolute’ vrijheid van meningsuiting eindelijk in de shredder!
https://fd.nl/politiek/1497568/klimaatbeleid-staat-juridisch-sterk-maar-vertragen-kan-altijd